Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

OZANSOY, HAIİT FAHRİ

190

191

ÖLÇÜLER

lanmaya devam edildiği bu zaman diliminde 19. yy'a kıyasla motiflerin küçüldüğü, tentene türü birbirine bağlı süreklilik arz eden motiflerden oluşan bordürlerin beğeni kazandığı görülmektedir. Bazı evlerdeki sandıklarda bu tür göyneklerin erkekler için yapılmış örnekleri de vardır. "Yakası açılmamış" deyiminin kaynağı olan bu tür göynekler saray dışında gelin ve damatlar için hazırlanırdı. Yakası açılmadan, oyalanarak sandıklarda bekletilen göyneklerin ipek, keten, pamuklu gibi dokumalarla yapılan çeşitlemelerinde gene-likle kol ağızları, beden etek uçları ve sonradan açılan yaka çevresi oyalanırdı. Göyneklerin bebek ve çocuklar için hazırlanan örnekleri de bulunmaktadır. Halk inancına göre yedi cuma, sala vakti, yedi genç kızın sarı iplikle oyaladığı göynek (zıbın) giyen bebeğin doğduktan hemen sonra sarılık hastalığına tutulmayacağı düşünülürdü.

İstanbul'da ev dekorasyonu eşyaları arasında bulunan panolar ve kumaştan hazırlanmış fotoğraf çerçevelerine yapılan oyalara da bir yenilik gözüyle bakılabilir. Kuşkusuz en güzel örneklerden biri Türk ve İslam Eserleri Müzesi'ndeki 3743 envanter no'lu panodur. 98x118 cm boyutlarındaki bu panonun ortasında, Abdülha-mid'in adı geçen, beyaz ipek iplikle işlenmiş iki satırlık sülüs yazı şeritlerinden oluşan bir övgü metni yer almaktadır. Siyah zeminli yazının çevresi kozadan yapılmış oyalardan oluşan bir çelenkle bezenmiştir. Üç boyutlu nar çiçeğine benzeyen açal-yalar, katmersiz nar çiçekleri, goncalar, krizantemler, yıldızçiçekleri, menekşeler, yaseminler ve yapraklarla oluşturulmuş tasarım, ipek iplikle sarılmış, oval bir tel zemine iliştirilmiştir. Burada natüralişt bir yaklaşımla bazı motiflerin iç konturlarmın dış konturlarını tamamladığı fark edilir. Çiçekler pembe, kırmızı, sarı, koyu sarı, domates kırmızısı, yeşil, koyu yeşil ve beyazla tonlamalı renklendirilmiştir. Bir açıdan dal oyalara duyulan özlemin ifadesi, bir açıdan oyaların kullanıldığı yeni bir alan olarak ilgi çeken örnek özgün bir parçadır. Pek çok özel koleksiyonda bulunan fotoğraf çerçevelerinin bir grubu atlas üzerine koza oyaları monte edilerek yapılmıştır. Çoğu kabartma niteliği gösteren bu pano biçimindeki çerçevelerde fotoğrafın oturtulacağı ünitenin çevresi değişik çiçek motifleriyle tasarlanmış oval gelişme gösteren çelenklerle bezenmiştir.

Cumhuriyet döneminde değişen moda, gelişen teknoloji ile eski işlevini yitiren oyalar 1950'li yıllara kadar mendil çevrelerinde ve dikdörtgen mevlit örtülerinde bir süre kullanılmaya devam etmiştir. Mendiller açısından gözlenen farklılık tek renkli krep mendillerin, beyazın yanı-sıra sarı, pembe, kırmızı, mavi vb renkli ipeklerle yapılmış olmasıdır. Oyalar ise krep rengine uyan renkli ipekten ya iğne oyası ya da tığ oyası şeklinde tasarlanmıştır. Dal oyalar yerini bezden yapılan çi-

çeklere bırakmıştır. 20. yy'ın ortalarında oyalar açısından fark edilen yenilik çikolata kâğıdı topları; beğeni kazanan boncuk oyalarıdır. Çeşidi renkte çikolata kâğıtları yuvarlanarak oluşturulan toplarla oyalanan beyaz tülbentler ve pamuklu beyaz iplik, renkli boncuklarla oyalanan beyaz hamam tülbentleri motiflerle yapılan bezemelerin süsleyici gereçlerle zenginleştiril-diğine işaret etmektedir. Bir süre Mısır Çarşısı ve Kapalıçarşı esnafının yazma kenarlarını oyalatarak ve çeyizlik eşya hazırlatarak üretimine katkıda bulunduğu oyacılık Şile'de şilebezi gecelik ve bluz yakalarını bezemede kullanılmıştır.

Günümüzde bazı ailelerce başörtü kenarlarını bezemede kullanılan oyalar kız teknik öğretime bağlı okullarda ve mesleki eğitim fakülteleriyle mesleki yaygın eğitim fakültesi programlarında öğretilerek yaşatılmaya çalışılmaktadır. 20. yy'ın ilk çeyreğinin sonuna kadar oya modası konusunda yönlendiriciliğini koruyan İstanbul'un bu özelliğini yavaş yavaş yitirdiği gözlenmektedir.

Bibi. Y. Önge, "Çuha ve Koza ile Yapılmış Süslemeler", IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, IV, Ankara, 1992, s. 167-172; E. Önge, "Konya Müze ye Evlerinde Bulunan iğne Oyaları", (Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış master tezi), 1991.

H. ÖRGÜN BARIŞTA