Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PAZAR KAYIKLARI

Osmanlı döneminde Boğaziçi'nde ve Haliç'te yolcu ve eşya taşıyan dolmuş kayıkları.

Pazar kayıkları bu iş için daha önceleri kullanılan peremelerin yerini almışlardır. 50-60 yolcu taşıyabilecek kapasitede olan pazar kayıklarında yolcuların dışında sepet, küfe, hunç, sandık, küp, harar gibi eşya da taşınırdı. Yükler konulduktan sonra baş tarafa erkekler, arka tarafa kadınlar otururdu. Yolcuların oturdukları yerin yakınında su içmek için küp ve maşrapa bulundurmak da âdetti.

Pazar kayıkları, 13 m uzunluğunda, 2,5 m genişliğinde koca gövdeli olup, "baş", "şaşırtma" denilen oldukça uzun, geniş ve ağır küreklerle çekilirlerdi. Üç veya dört çifteli olan pazar kayıkları, hamlacılar tarafından ayakta çekilen küreklerle idare edilir, dümenin yekesini kayığın reisi kullanırdı. Çoğu Şebinkarahisarlı olan pazar kayığı hamlacıları, Sirkeci civarındaki Bah-çekapı İskelesi'nde otururlardı. Çeşitli sebeplerle uzun süreli olarak işine ara vermesi gereken hamlacılar, yerlerini parayla birine devrederlerdi. "Kürek devri" denilen bu işlem günümüzdeki hava paralarına benzemekteydi.

Pazar kayıkları, Rumeli yakasında Sarıyer, Büyükdere, Yeniköy, Emirgân, Rumelihisarı, Amavutköy'e; Anadolu yakasında da Beykoz, Kanlıca, Anadoluhisarı, Kandilli semtlerine sefer yaparlardı. En kazançlı iskeleler ise Sarıyer, Beykoz, Yeniköy ve Kanlıca'ydı. Pazar kayıklarının köprüde hususi iskeleleri, kendi köylerinde ise kayıkhaneleri olurdu.

Pazar kayıkları, gelirleri hayır işlerine harcanmak üzere vakfedilerek de çalıştı-

Boğaziçi'nde bir pazar kayığı. Boğaziçi, Şirket-i Hayriye, ist., 1914

rılabilirdi. Hayır yapmak isteyen kişiler, bazı Boğaz köylerine bu kayıkları tahsis ederlerdi. Kayıklardan elde edilen gelir, köyün çeşitli ihtiyaçlarının yanında camilerin tamiri, fakirlere yardım, okul masrafları için kullanılırdı. Kavak İskelesi'nde Ab-dülmecid'in, Yeniköy'de Çavuşzade Mustafa Efendi'nin, Beykoz'da Cezayirli Ahmed Paşa'nın, Bebek'te Şeyhülislam Çe-lebizade İsmail Asım Efendi'nin, Kanlı-ca'da İskender Paşa'nın vakfettikleri pazar kayıkları bu amaçla çalışırdı.

Pazar kayıkları, birkaç seneliğine Evkaf Nezareti'nce ihaleye çıkarılır, belirlenen sürelerde kiralayanlarca çalıştırılırdı. Evkaf Nezareti'nin muhtelif iskeleler için yaptırdığı pazar kayıkları çoğalınca 1837' de bunların idaresi Kayıkçılar Kitabeti'ne bağlanmış ve on yerde de kayıkçılar ket-hüdalığı kurulmuştu.

Pazar kayıkları saray için de yapılırdı. İlkbaharda Boğaziçi'ndeki ya da Haliç'teki sahilsaraylara göçlerde çeşitli eşyalar, adar, saray muzıkası bu kayıklarla taşınırdı. Ayrıca, Boğaziçi'nde yapılan mehtap âlemlerinde pazar kayıkları mum ve fenerlerle donanmış olarak sazendeleri ve hanendeleri taşır, "saz kayığı" olurdu. Mehtap safasına katılan diğer kayıklar, merkez olarak kabul edilen pazar kayığının etrafında yer alırdı.

Pazar kayıkları Şirket-i Hayriye'nin(->) kurulmasından sonra daha ucuza yük ve yolcu taşıyordu, 1910'lara kadar rekabetlerini sürdürmüşlerdir.

Günümüzde pazar kayıklarının işlevini yakın iskeleler arasında işleyen dolmuş motorları üstlenmiştir.

Bibi. Şehsuvaroğlu, Asırlar Boyunca, 106; Va-da, Boğaziçi, 44-48; C. Orhonlu, "istanbul'da Kayıkçılık ve Kayık işletmeciliği", TD, S. 21 (1966), s. 109-134; P. Lecomte, Türkiye'de Sanatlar ve Zanaatlar, Isı., ty, s. 209; S. Ayver-di, Boğaziçi'nde Tarih, ist., 1976, s. 46; A. Ş. Hisar, Boğaziçi Mehtaptan, ist., 1978, s. 68; S. Birsel, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Ankara, 1981, s. 66-67; Musahibzade, istanbul Yaşayışı, 216-217; H. Mıntzuri, İstanbul Anılan, 1897-1940, İst., 1993, s. 27.

UĞUR GÖKTAŞ