Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PULGHER, D.

290

291

PULHERİA

II. Mahmud döneminde (1808-1839) gündeme gelmiş ve o zamana kadar devlet ha-berleşmesiyle kısıtlı olan posta hizmetlerinden halkın da yararlanabilmesi, postanın özel kişilere de hizmet vermesi fikri gelişmiştir. "Posta" sözcüğü henüz kullanılmaya başlanmamış; II. Mahmud, posta hizmetlerinden söz ederken "Dersaadet'im-den taşraya gönderilen ve taşradan Der-saadet'ime gelen mekatip" ifadesini kullanmıştır. II. Mahmud'un posta örgütlenmesinin esaslarını belirten 1832 tarihli hatt-ı hümayununu izleyen günlerde Hassa Müşiri Ahmed Fevzi Paşa'nın Üsküdar-İzmit arasında bir posta hattı oluşturmaya çalıştığı; bu yol üzerinde posta istasyonları yaptırdığı; 1834'te, bu güzergâhta atlı arabalarla posta taşımacılığına başlandığı biliniyor. Yine 1834'te İstanbul-Edirne arasında bir posta hattı kurulmuştur. Aynı yıl Serasker Hüsrev Mehmed Paşa, menzil sisteminin modern posta sistemine dönüştürülmesi için başvurmuş, başvuru olumlu karşılanmışsa da, posta örgütünün kurulması hemen başarılamamıştır.

PTT'nin de (Posta-Telgraf-Telefon) ilk adımı ve başlangıcı sayılabilecek düzenleme, ancak 1840'ta yapılabilmiş; bir süre hazırlıktan sonra 26 Şaban 1256-23 Ekim 1840'ta Posta Nezareti resmen kurulmuş; kuruluşun başına, ilk posta nazırı olarak Ahmed Şükrü Bey getirilmiştir. Kuruluşunda, Eminönü'nde Yeni Cami avlusundaki Postahane-i Âmire binasının üst katında bulunan Posta Nezareti, mali yönden Maliye Nezareti'ne, idari yönden Ticaret Ne-zareti'ne bağlı olmayı 1870 başlarına kadar sürdürmüş, Şubat 1870'te Nafıa Nezareti'ne bağlanmıştır.

Bütün bu dönem boyunca, Osmanlı posta sistemi içinde, özellikle de payitaht İstanbul'da yabancı postalar önemli bir sorun olmuştur, istanbul ile çeşitli denizaşırı merkezler arasında, daha Bizans döneminden itibaren haberleşmeyi de sürdürmüş olan, başta Venedikliler olmak üzere

Posta ve Telgraf Nezareti'ne ait bir telgraf örneği. Sertaç Kaysenlioğlu koleksiyonu

çeşitli yabancılara. 1718'de Avusturya ile imzalanan Pasarofça Antlaşması hükümlerinden yararlanarak Avusturya katılmış; istanbul ile Viyana arasında, başlangıçta düzenli olmayan, daha sonra örgütlenen ve genişleyen diplomatik posta seferleri başlamıştır. Daha sonra Rusya, Yunan gemi şirketleri, 1812'de Fransa, 1832'de İngiltere, 1834'te Yunanistan Osmanlı Devleti sınırları içinde posta hizmeti görme hakkı elde etmişler; 1840'ta Posta Nezareti'nin kuruluşundan sonra yabancı postaların kaldırılması için çeşitli defalar girişimde bulunulmuşsa da, bu girişimler başarıya u-laşamamıştır. 1880'de ingiltere'den uzman getirilerek, Galata'da, uluslararası haberleşmeyi sağlayacak bir merkez kurulmuş; bu merkeze bağlı dört şube açılmış; ancak bu da yeterli olmamıştır. Yabancı postalar 1914'te I. Dünya Savaşı başlayınca yasaklanabilmiş, 1920'de Sevr Anlaşması hükümlerine göre İtilaf devletlerine kendi postalarını yeniden açma hakkı tanınmış; ulusal bağımsızlığın ihlali anlamına gelen yabancı postalar konusu ancak Lozan Antlaşması ile çözüme bağlanabilmiştir.

Posta Nezareti'nin kurulduğu sıralarda posta hizmeti olarak sadece mektup, evrak, gazete taşınırken 1841 başından itibaren emanet akçe ve sadece örnek olarak ticari eşya da taşınmaya başlamış; 18ö2'de ilk posta havalesi kabul edilmiş; evrak ve yük postaları ayrılmış; Ocak 1863'ten itibaren, damga yanında, ilk defa pul kullanılmaya başlanmıştır.

Posta Nezareti kuruluşundan itibaren posta tekelini elinde tutmak için çabalamış, bir yandan yabancı postaların kapatılması için çeşitli girişimlerde bulunulurken öte yandan halkın kendi haberleşmesini sağlayabilmek için öteden beri kullandığı sâ'i, katırcı, emanetçi, peyk gibi özel haberci veya mektup taşıyıcıların rekabetine son vermeye çalışmıştır.

1871'de Posta Nezareti'nin görevleri arasına telgraf(->) hizmetleri de eklenmiş ve

kuruluş "Posta ve Telgraf Nezareti" adını almıştır. 1855'te, oldukça erken bir tarihte başlayan telgraf haberleşmesi o zamana kadar bir müdürlük tarafından yönetilirken, Telgraf Müdürlüğü, Posta Telgraf Nezareti ile birleştikten sonra Posta ve Telgraf Nezareti, Dahiliye Nezareti'ne bağlanmıştır. İstanbul'a ilk telefon(->) 1880'lerde gelmiş, özel telefonların da takılmaya ve kullanılmaya başlaması 1908-1909'u bulmuştur. Çeşitli yabancı şirketlere telefon tesisi kurma ve işletme ayrıcalığı verilmiş, bu şirketler arasında kurulan konsorsiyuma ayrıcalık tanınarak telefon idaresi de Posta ve Telgraf Nezareti'ne bağlanmış, nezaret 5 Temmuz 1911'den itibaren telefonu da içererek "Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti" (PTT) adım almıştır.

Osmanlı posta örgütlenmesinde, sadece İstanbul'da şehir içi postası genel postanın dışında ayrı bir örgütlenme olarak görülür. Posta Nezareti şehirler arası posta hizmetlerini görürken, şehir içi mektup ve diğer evrak naklinde özel imkânlardan ve kişilerden yararlanma uzun yıllar sürmüştür. İlk şehir postası, 1865'te, Yanyalı Li-anos Efendi'nin teklifi uygun bulunarak iltizamla bu kişiye verilmiştir. İstanbullulardan büyük ilgi ve rağbet gören şehir postası 1867'de belirsiz bir nedenle çalışmalarına son vermiş; 1869 sonunda bu defa doğrudan Posta Nezareti'ne bağlı olmak üzere ikinci şehir postası kurulmuş, bunu 1875'te şehir postasının yeniden düzenlenmesi izlemiştir.

Cumhuriyet döneminde PTT'ye ilişkin ilk teşkilat yasası l Haziran 1933 tarihlidir. Bu yasayla PTT Bayındırlık Bakanlı-ğı'na bağlı özel bütçeli bir genel müdürlük haline getirilmiştir. Daha sonraki dönemlerde yeni teşkilat yasalarıyla belli değişiklikler geçiren posta sistemi 1953'te bir kamu iktisadi kuruluşu (KiT) haline gelmiştir. 1990'larda, diğer KiT'ler gibi PTT' nin de özelleştirilmesi yasalaştırılmaya, öncelikle de telefon, özel bir kuruluşa satılmaya çalışılmaktadır.

istanbul, her çeşit PTT hizmeti açısından Türkiye'nin en hareketli kentidir. 1980' de istanbul'da 112'si merkez, 97'si şube olmak üzere 209 PTT işyeri ve 209 acente vardı. 1985'e kadar İstanbul PTT Bölge Müdürlüğü Kocaeli ve Sakarya illerini de kapsarken, bu tarihte bu iki il ayrılmıştır. 1986 itibariyle İstanbul'da 102'si merkez, 152'si şube, löl'i acente olmak üzere 415 PTT işyeri vardı. 1994'te acenteler hariç, merkez ve şubelerin sayısı 272'dir.

İstanbul aynı zamanda PTT hizmetlerinde yeniliklerin en çabuk uygulandığı yer1 dir. Örneğin "Acele Posta Servisi" (APS) önce ve en hızla istanbul'da gelişmiştir. Yine telefon, teleks, tele-fax gibi sistemlerde İstanbul nitel ve nicel açıdan öncülüğünü korumaktadır.

İSTANBUL