Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Sancakdar

Hayreddin

Mescidi

Enis Karakaya arşivi

reddin'in II. Mehmed'in (Fatih) (hd 1451-1481) alemdarlarından olduğunu ve kabrinin mescit yakınında olduğunu haber verir. Yanında ayrıca Şeyh Mustafa Efendi'nin de mezarı vardır. Mescidin minberini, mahalle halkının ricası üzerine Sadrazam Mustafa Paşa koydurarak gelirinin 1178/ 1764-65'te İstanbul gümrüğünden verilmesini sağlamıştır. Ayvansarayî'nin bildirdiği mezarın, sonradan hatırayı yaşatmak için (teberrüken) yapılmış olduğuna ihtimal verilir.

Paspatis'in 1877'de yayımlanan kitabında Galanakis tarafından çizilen resimde mescit kubbe yerine kiremit kaplı çatılı olarak görülür. Doğu tarafındaki duvarında büyükçe bir çatlak da işaretlenmiştir. Fakat 1894 teki şiddetli depremde, bu çatlak binanın bütünüyle harap olmasına ve bilhassa güney tarafının yıkılmasına yol açmıştır. Sancakdar Hayreddin Mescidi bu felaketten sonra günden güne eriyen bir durumda kalmış, içinde ağaçlar çıkmış, hattâ güneyindeki bölümünün içinde bir gecekondu yapılarak, bunun helası da yan duvara yerleştirilmiştir.

1973-1975'te Vakıflar İdaresi İstanbul Başmimarı Fikret Çuhadaroğlu'nun hazırladığı projeye göre, Sancakdar Hayreddin Mescidi orijinal mimarisine uygun biçimde ihya edilmiş, ancak ne vakit çöktüğü bilinmeyen ve biçimi hakkında da hiçbir ipucu olmayan kubbesi yeniden yapılmayarak üstü 1877'den önce olduğu gibi kiremit kaplı ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Evvelce gövdesi kısa olan minaresi de çok daha uzun gövdeli olarak yeniden yapılarak, mescit 1976'da tekrar ibadete açılmıştır.

Sancakdar Hayreddin Mescidi olan Bizans yapısı, taş ve tuğladan karma teknikte inşa edilmiş, dıştan sekizgen planlı küçük bir binadır. Apsis çıkıntısı ile beraber dışarıdan uzunluğu yaklaşık 15 m, genişliği ise 13 m kadardır. İçi dört kolu eşit bir haç biçimindedir. Evvelce, bu kollan örten tonozların büyük kemerlerinin yaklaşık 6,50 m çapında bir kubbeyi taşıdıkları bellidir. Tonozlu kollardan bazılarının içlerinde nişler oyulmuştur. Bunlar, Güney Anadolu'da Side'de rastlanan martirion binala-

Sancakdar Hayreddin Mescidi'nin vaziyet

planı.

Müller-Wiener, Büdlexikon

rını hatırlatır. Sonradan ilave edildiği belirli apsis çıkıntısı iki mermer paye ile ayrılan pencerelere sahiptir. Bunlardan ortadaki, sövelerinden anlaşıldığı gibi, demir şebekeli Türk mimarisi karakterinde, dikdörtgen bir pencere haline getirilmişti.

Sancakdar Hayreddin Mescidi'nin "de-rûnunda" faaliyet gösteren ve aynı adla anılan tekkenin ne zaman ve kimin tarafından tesis edildiği tam olarak bilinmemektedir. Fethi müteakip Fatih veya II. Baye-zid döneminde (1481-1512) söz konusu yapının mescide çevrilmesi sırasında burasının aynı zamanda küçük bir tarikat merkezi (zaviye) şeklinde düşünülmüş olması, başka bir deyimle sabık kilisenin Sancakdar Hayreddin tarafından bir mescit-za-viye olarak vakfedilmiş bulunması muhtemeldir. Özellikle II. Bayezid'in saltanat yıllarında Bizans dönemine ait birçok dini tesisin cami-tekke veya mescit-zaviye olarak kullanılmaya başlaması bu ihtimali güçlendirmektedir.

Sancakdar Hayreddin Tekkesi'nin adı 18. yy'ın son çeyreğinden itibaren İstanbul tekkelerinin dökümünü içeren belgelerde zikredilmektedir. Topkapı Sarayı Arşi-vi'nde bulunan ve 19. yy'ın ilk çeyreğine tarihlenen bir listede tekke Sa'dî tarikatına bağlı olarak gösterilmiş, bu durum tekkelerin kapatılmasına kadar devam etmiştir. II. Mahmud'un (hd 1808-1839) kızlarından Saliha Sultan'ın 1249/1834'teki düğününe davet edilen Sa'dî şeyhleri arasında "Samatya kurbünde Sancakdar Hayreddin Zaviyesi şeyhi el-Seyyid Hafız Mustafa Efen-di"nin adı geçmekte, bu şeyhin kabri tekkenin yanında bulunmaktadır. Ayin günü pazar olan tekkede l erkek ile l kadının ikamet ettiği Dahiliye Nezareti'nin R. 1301/ 1885-86 tarihli istatistik cetvelinde belirtilmiştir.

Tekkenin postuna geçen şeyhlerin tam bir dökümü bulunmamakta, ancak Hafız Mustafa Efendi'den başka, Bandırmalızade A. Münib Efendi'nin Mecmua-i Tekâyâ'sm-da (1889), devrinin tanınmış zikir reislerinden Şeyh Rifat Efendi'nin, H. Vassaf in 5e-fîne 'sinde de son posterisin Şeyh Sadeddin Efendi'nin adı tespit edilmektedir. Bibi. A. G. Paspatis, BizantinaiMeletai, ist.,

1877, s. 354-357 (bir gravürü ile); J. P. Rich-ter, Quellen derByzantinischen Kunstgeschich-te, II, Viyana, 1897, s. 132-134 (Gastria Manastırı hakkında); Mordtmann, Esquisse, 77, no. 134; Millingen, Byzantine Churches, 268-271; R. Janin, "Leş couvents secondaires de Psamathia", Echos d'Orient, XXXII (1933), s. 332-337; Schneider, Byzanz, 70-71; E. Mambo-ury, Cpnstantinople, Guide touristique, (2. bas.), İst., 1929, s. 209; Ayvansarayî, Hadîka, I, 125; İhsan Erzi, Camilerimiz Ansiklopedisi, I, İst., 1987, s. 170-171; Barkan-Ayverdi, Tahrir Deften, 379-380, no. 172; Janin, Eglises et monasteres, 67-68; A. Pasadeos, Epi duo Bi-zantinon mnemeion tes Konstantinopoleos ..., Atina, 1965, s. 5-55; Müller-Wiener, Bildlexi-kon, 194-195; T. F. Mathews, The Byzantine Churches of istanbul, Pennsylvania, 1976, s. 232-236; Fatih Camileri, 195-196; Çetin, Tekkeler, 586; Aynur, Saliha Sultan, 37, no. 155; Asitâne, 7; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, I, 52-53, no. 75; Münib, Mecmua-i Tekâyâ, 7; İh-saiyatll, 21; Vassaf, Sefine, V, 270.

SEMAVİ EYİCE-M. BAHA TANMAN