Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Sinan Üslubunun Tarihsel ve Evrensel Konumu

Sistematik çalışmaların bitmiş sonuçlarına dayanmasa bile Sinan'ın yarattığı mimarinin evrensel değeri, bugün kimse tarafından yadsmamıyacak kadar öğrenilmiş ve benimsenmiştir. Kısaca özetlemek gerekirse Sinan'ın mimarisi sanayi öncesi tarihinin en önemli yapı gösterisi olan kubbeli strüktüre kazandırdığı yeni estetik ifade ile evrenseldir. Fakat bazı Türk sanat tarihçilerinin yanlış yorumları bu evrensel özelliğin doğası konusunda yanlış genellemelere neden olmaktadır. Örneğin Sinan kubbeli yapı sorununu son aşamasına getirmemiştir. Çünkü kubbenin temel örtü aracı olarak kullanıldığı mimarilerde tek bir tasarım anlayışı yoktur. Sinan sadece Osmanlı-Panteon-Ayasofya (bunu Ortaçağ Bizans mimarisi ile karıştırmamalıdır) geleneğini, İran'ın büyük kubbeli türbe anılarıyla da besleyerek, son aşamasına eriştir-miştir. Fakat İran-Orta Asya-Hint kubbeli yapı üslubu, bunun Memluk döneminde Mısır'a sıçraması başka bir kubbeli yapı geleneğidir. Yine Roma'dan başlayıp İslam etkili İtalyan ortaçağından geçen Röne-sans-barok çizgisindeki kubbeli yapı geli-. simi de başka bir gelenektir. Ayasofya'yı Roma kubbe geleneğinin ürünü olarak değil, bir ortaçağ Bizans ürünü olarak gören bazı Türk tarihçileri de Osmanlı'nın Bizans'la ilişki kurmasına pek memnun olmazlar. Bu kavramsal yanlışı düzeltmek gerekir. Ayasofya strüktür tasarımı açısından bir geç Roma yapısıdır. Sadece bezemesel özellikleriyle yeni bir Bizans ortaçağ sanatının temelini oluşturmaktadır. Osmanlı dönemi Ayasofya'nın geç Romalı, fakat gelişmemiş strüktürel yapısını değerlendirmiştir. Ortaçağ Bizans mimarisi ise ondan uzaklaşmış bir gelenektir. Yine Sinan üslubunun strüktürel ve yalın biçimini sadece Sinan'a özgü diye göstermek de yanlıştır. Gerçi bu bir Osmanlı mimari özelliğidir. Fakat, örneğin, İran'da Selçuklu dönemi tuğla masif duvar ve kubbe mimarisi Osmanlı'dan da yalındır.

Sinan'ın çağının önde gelen yapı mühendisi olduğu doğruysa da strüktürde yeni bir çığır açtığı gözlemi abartmalıdır. Sinan'ın evrensel mimarlık düzeyinde eriştiği statü mimari yaratıcılığındadır. Mühendis olarak kendinden önce var olan bir strüktür sistemi geleneğini izleyerek, tümel bir mekân vizyonu içinde yarattığı değişik mekân şemaları ile evrensel bir mimar statüsü kazanmıştır. Mühendislik açısından, Panteon, Ayasofya, Brunelleschi'nin Floransa Katedrali kubbesi daha cesur denemelerdir. Sinan'ın mühendisliğinin büyüklüğü ise, akılcılığında, geçmiş denemeleri doğru değerlendirmesinde ve strük-türü mimarinin hizmetinde yaratıcı olarak kullanmasındadır.

Günümüz kültür ortamında Sinan neyi simgeliyor? Büyüleyici ve birleştirici bir Sinan imgesi var. Fakat bu bilimsel araştırmaların sonucundan çok yüzyılların birikimi olan bir mitostur. Bu mitos kendi başına Osmanlı'yı simgeleyebilir. Ve eğer Osmanlı döneminde Türk kültürünü simgeleyen tek bir işaret ad aranırsa, bunların başında Sinan gelir.

Bibi. (Altınay), Mimarlar, 105-138; Ö. L. Barkan, Süleymaniye Camii ve imareti İnşaatı, I-II, Ankara, 1972-1979; S. Bayram (haz.), Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, I-II, 1988; I. H. Konyalı, Mimar Koca Sinan, İst., 1948; Konyalı, Mimar Sinan; D. Kuban, "The Style ou Sinan's Domed Structures", Mu-qarnas, An Annual on Islamic Art and Arc-hitecture, IV (1987), s. 72-97; Kuran, Mimar Sinan; R. M. Meriç, Mimar Sinan Hayatı, Eseri I: Mimar Sinan'ın Sanatına, Hayatına, Eserlerine Dair Metinler, Ankara, 1965; S. Saatçi, Mimar Sinan Yapılarındaki Kitabeler, İst., 1988; ay, Mimar Sinan ve Tezkiretü'l Bünyan, İst., 1989; Z. Sönmez, Mimar Sinan ile İlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler, İst., 1988.

DOĞAN KUBAN

SİNAN