Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Panayia

Muhliotissa

Kilisesi,

Fener

Zafer Karaca

planlı ve merkezi çevreleyen yarım kubbelerin yonca yaprağı oluşturduğu yapıya, 14. yy'ın başlarında narteks de dahil çeşitli eklemeler yapılmıştır. Kilisede narteksin üç kubbesinden ikisinde mozaik izlerinin bulunduğu, doğu uçtaki tuğla işlemenin orijinal olabileceği, batıda sonradan yapılan onarımlarda eski malzeme kullanıldığı, çok sayıdaki nişin de Komnenos dönemi yapılarım çağrıştırdığı belirtilir.

1351'de Patrikhane'nin denetimine geçen kilise ve manastır, II. Mehmed (Fatih) tarafından mimar Hristodulos'a verilmiştir. I. Selim (1512-1520) ve III. Ahmed (1703-1730) dönemlerinde kilisenin Rumların kullanımından alınması için başlatılan girişimler de II. Mehmed'in fermanı nedeniyle sonuçsuz kalmıştır. Kilise, 1583'te Tryphon, l604'te Paterakis, l669'da Tho-mas Smith listelerinde yer almıştır. 17. yy'da kiliseyi camiye çevirme girişimi ise Kantemiroğlu(->) tarafından engellenmiştir. 1633,1640 ve 1729'daki yangınlarda harap olan ve onarımlar sonucu mimarisi farklılaşan kilise, kitabesine göre 1731'de restore edilmiştir. Muhliotissa Kilisesi, istanbul'da fetihten önce inşa edilmiş ve günümüze kadar Rum Ortodoksların ibadet mekânı olarak işlevim sürdürmüş tek Bizans yapısıdır.

Mimari: Kilise orijinalinde ortada kubbe ve dört yönde yarım kubbelerin örttüğü, "tetraconchos" plan tipine sahip iken, çeşitli dönemlerde yapılan değişiklik ve eklemelerle farklılaştırılmıştır. Dışta kareye yakın düzgün olmayan dikdörtgen planlı ve kırma çatı ile örtülü kilisenin kuzeydoğusunda bulunan, sekizgen kaide üzerinde silindirik kasnaklı kubbenin örtüsü, basık konik çatıdır. Kuzeyinde ve güneydoğusunda orijinal planına uygun olan yapı, batısında ve güneyinde uzunlamasına büyütülmüştür.

Kilisenin güneybatı köşesinde baldaken tipi çan kulesi vardır. Çan kulesi hizasında batıda yer alan kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı narteks, payeler ve bunları bağlayan yuvarlak kemerli ar-kad ile avluda sınırlanır, içte ve dışta tamamen sıvalı olan yapının güney cephesinde kaba yönü taş ve tuğla kullanımı görülür. Pencere kemerlerinin tuğla ile örül-

düğü cephelerde yer yer devşirme malzeme vardır.

Farklı plan özelliklerinin bir arada bulunduğu yapıda, tetraconchos plan tipi kısmen korunabilrniştir. Kuzey-güney doğrultusunda düzgün olmayan dikdörtgen planlı naos, doğuda eksenden kuzeye kaymış apsisle sınırlanır. Kuzeydoğuda, merkezde kubbe ve ona bağlı yarım kubbelerle üç yönde genişleyen bölüm yer alır. Bu bölümü batıda sınırlayan iki kütlesel duvar paye ve bunları güneye doğru izleyen iki kare kesitli payenin oluşturduğu taşıyıcı sistemle, kuzey-güney doğrultusunda iki nef oluşturulmuştur.

Naosun güneyinde, son paye hizasında üç basamak yükseltilmiş bölüm, doğu-ba-tı doğrultusunda, dikdörtgen planlıdır. Bu bölüm üzerinde yer alan ve son payeye oturan galeri, doğu-batı doğrultusunda, dikdörtgen planlı olup, batısında kuzeye doğru naosa uzanır. Galeriye çıkış, güneybatı köşesinde nartekse bitişik ve çan kulesi altındaki kare planlı mekânda yer alan ahşap merdiven ile sağlanmıştır.

Kilisenin örtü sisteminde, duvar payelerini bağlayan yuvarlak kemerlerin oluşturduğu pandantiflerle geçilen yüksek kasnağın üzerinde kubbe bulunur. Yapının kuzeybatı köşesinde, pandatiflerle geçilen küçük basık bir kubbe daha vardır. Merkezi mekânın batısındaki mekânın örtüsü beşik tonozdur. Taşıyıcı sırasının sınırladığı mekânları güneyde dört çapraz tonoz, galerinin bulunduğu bölümü ise iki çapraz tonoz örtmektedir. Nartekste üç takviye kemerinin böldüğü, kuzey-güney doğrultusundaki beşik tonozun her bölümü, ters yönde ve karşılıklı sivri tonoz başlangıçları ile dilimlenmiştir.

Naosa açılan tek giriş, batıda narteks-tedir. Kuzey ve güneyde batıya yakın konumdaki iki girişten kuzeydeki nartekse, güneydeki ise galeriye çıkan merdiven başlangıcına açılmaktadır. Güneybatı köşesindeki mekânda bulunan pencereden dönüştürülmüş bir giriş, naosun güneyinde galeri altındaki mekâna açılır. Girişler dikdörtgen açıklıklardır. Yapının güneyinde, altta ve üstte üçer pencereli iki sıra vardır. Alttaki pencereler enlemesine dikdörtgen açıklıklardır. Kuzeydeki üç pencereden doğudaki, içten örülerek kapatılmıştır.

Doğuda bulunan iki pencere ile batıda üç pencere üstte ve güneye yakındır. Galerideki bir pencere, çatıya çıkış amacıyla kullanılmaktadır. Batıda alt hizada; girişin güneyinde iki pencere, güneybatı köşedeki mekânın kuzeyinde iki, batısında bir pencere yer alır. Kubbenin batısında bir pencere, kasnakta ise üçü örülmüş sekiz pencere bulunur. Yapıdaki pencereler dikdörtgendir. Apsiste, simetrik iki niş vardır. Apsisin kuzeyinde ve kuzeydoğusunda küçük nişler görülür.

Naosun doğusunda yer alan ahşap ikonostasis, güney yanındaki ahşap despot koltuğu ve kuzeydoğudaki ahşap ambon oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel motiflerle bezelidir. Yoğun ahşap işçiliği ve tarihi önemi ile benzerleri arasındadır. Ayırt edilen ikonostasisin alt sırasında bulunan

ikonalar 1884 tarihli ve kabartma tekniğinde gümüş kaplamadır.

Bibi. Eyice, Bizans Mimarisi, 54-56; Grosve-nor, Constantinople, 489-491; Janin, Eglises et monasteres, 195-196, 213-214; P. Kerameus, "Naoi tes Konstantinoupoleos kata to 1583 kai 1604", Ho en Konstantinoupolei Hellenikos Philologikos Syllogos, XXVIII (1904), 118-145; Millingen, Byzantine Cburches, 272-279; Mül-ler-Wiener, Bildlexikon, 204-205; J. B. Papado-poulos, "Peri parapoyiseos otokratorikon kru-sobollon he hiera mone ton Mogolion", Or-todoksia, VII (1932), s. 239-241; A. G. Paspa-tis, Byzantinai Meletai Topografikai kai Histo-rikai, ist., 1877, s. 388-389; Schneider, Byzanz, 41, 68.

ZAFER KARACA