Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PASAJLAR

Hanların veya büyük apartmanların altında, zemin kadarında açılan, iş ve alışveriş merkezi olarak kullanılan; caddeleri ya da sokakları birleştiren ve kimileri "galleria" tarzında olan iki tarafı dükkanlı geçitler.

istanbul'da ilk pasajların inşaatı Beyoğ-lu'nda 19. yy'm ikinci yarısına rastlar. Be-yoğlu'nun en eski pasajlarından biri olan şimdi Markiz Pastanesi'nin(->) bulunduğu yerdeki Şark Pasajı (Passage Oriental, Le-bon Pasajı, Şark Aynalı Çarşı) 1840'larda inşa edilmiştir. Hekim ve istanbul milletvekili Rum M. Hacopulo'nun (Hazzopu-lo) adını taşıyan Hacopulo Pasajı(->) (bugün Danışman Geçidi) 1850'lerde; Krepen Pasajı(->) 1870'te (bugün Aslı Han) ve Avrupa Pasajı(-») (Aynalı Pasaj) aynı dönemde açılmıştır. 1870'te yanan Naum Tiyat-rosu'nun yerini alan Çiçek Pasajı(->) (Hris-taki Pasajı, Çite de Pera) Rum bankeri Hris-taki tarafından yaptırılmış; 1876'da açılan pasaj 1978'de çökmüş, 1986'da onarılmış ve yeni düzenlemesi ile 1988'de yeniden açılmıştır. Tünel Pasajı(-») 1886'da, istiklal Caddesi'nden Aleon Sokağı'na çıkan Anadolu Pasajı(->) ve Ağa Camii ile Mahyacı sokaklarına açılan Rumeli Pasajı (Çite Roumeli) 1900'lerin başlannda II. Abdülha-mid'in mabeyincisi Eğribozlu Ragıb Paşa tarafından yaptırılmıştır, istiklal Cadde-si'ndeki girişi ile yandaki iki sokağa (Gö-

nül Sokağı, Piremeci Sokağı) açılan Suriye Pasajı (Çite de Syrie) 1908'de, Aznavur Ha-nı'nın altında, hanın inşaatının bitmesinden bir süre sonra açılan, istiklal Caddesi ile Meşrutiyet Caddesi'ry bağlayan, Aznavur Pasajı(-+) 1993'te onarılmış, Giustini-ani Barthelemi'nin tiyatrosu ile Palais de CristaPin(-») yerinde yükselen, şimdiki El-hamra Hanı(->) 1924'te hizmete girmiştir, istiklal Caddesi boyunca sıralanan bu pasajlardan başka Frederici Pasajı (Meşrutiyet Caddesi ile Minare Sokağı arası), Fransız ya da Nil Pasajı (Asmalımescit ile Gönül sokakları arası), bugün Odakule'nin(->) işgal ettiği yerde bulunan Karlman Pasajı(-»), Yeni Çarşı'nın köşesinde yükselen Galatasaray Pasajı (bugün Yapı ve Kredi Bankası), Büyük Parmakkapı ile Küçük Parmakkapı sokaklarını birleştiren Afrika Pasajı^) Bursa Sokağı ile Ahududu Sokağı arasındaki Ahududu Pasajı ve 1885'te inşa edilip Ses Tiyatrosu'nu (Dormen Tiyatrosu) bir süre barındıran Halep Pasajı(->) da zikredilmelidir.

Beyoğlu pasajlarından her biri, geçit olma işlevlerinin ötesinde, birer alışveriş ya da eğlence merkezi olma özelliği taşırlar. Şark Pasajı girişindeki Lebon Pastanesi, kitapçılar, perukçu, kuaför ve kürkçüler ile anımsanıyor, Hacopulo Pasajı kuruluşundan beri düğmeci, tokacı, şapkacı ve terzileri ile anıldığı gibi Ahmed Midhat Efendi ile Namık Kemal'in çıkardıkları ibret gazetesini barındırmakla tarihsel önem kazanıyor. Elhamra Hanı aynı adlı sinema salonuyla, Suriye Pasajı eski Santral (Zafer) Sineması ve Ses Film Stüdyosu ile anılmaktadır. Krepen Pasajı bir kahvehane pasajı olarak başlamış, sonradan yıkılışına kadar Beyoğlu, meyhanelerinin merkezi olmuştur. Bugünkü Çiçek Pasajı ise başlangıçtaki çiçekçilik döneminden sonra bir birahaneler mekânına dönüşmüştür.

19. yy'm sonlarında, Beyoğlu'ndaki pasajların dışında Karaköy'de, Galata'ya doğru Fransız Pasajı da istanbul'un eski, önemli pasajlarından biridir (bak. Fransız Hanı ve Geçidi).

Daha çok alışveriş işlevli olan ve büyük apartman bloklarının altlarında açılan pasajlara, 1960'lardan sonra Şişli, Osmanbey, Nişantaşı gibi gelişen ve üst sosyoekonomik katmanlara hitap eden semtlerde yenileri ilave olmuş; 1970 ve 1980'lerden sonra da, İstanbul'un çeşitli yerlerinde, tek kat üzerine, iki tarafında dükkânlar olan ve geçit işlevi ağır basan pasajların yerini birkaç kat üzerine kurulu, büyük kompleksler almıştır.

Bibi. S. N. Duhani, Eski insanlar Eski Evler, ist., 1982; Ç. Gülersoy, "Son Pasajlar", Cumhuriyet Dergi, S. 258-259 (17 Şubat-24 Şubat 1991); B. Üsdiken, "Beyoğlu'nda Kaybolan Geçit ve Pasajlar", TT, S. 88-91 (Nisan-Temmuz 1991).

GlOVANNl SCOGNAMİLLO