Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PULGHER, D.

(19. yy) Avusturyalı mimar.

Hayatı hakkında yeterli bilgi edinmek mümkün olmamıştır. Bilindiği kadarı ile, 19. yy'ın ikinci yarısında İstanbul'da bu-

lunan Pulgher, Beyoğlu'nda 1869-1870 yıllarında İsveç Elçiliği olan binanın mimarıdır. Bundan başka faaliyeti bilinmez. Bu satırların yazarı, 19ö5'te İtalya'da Raven-na'da verdiği bir konferansta kısaca Pulg-her'den bahsettiğinde yaşlı bir dinleyici, bu unutulmuş mimarın hatırlanmasına teşekkür ederek, kendisini tanıdığını ve mezarının I. Dünya Savaşı'na kadar Avusturya'ya ait olan Trieste'de olduğunu söylemişti. Mimarlığı dışında Pulgher ilmi bir çalışma olarak, istanbul'daki eski Bizans kiliselerine dair bir kitap yayımlamıştır. Bu şehirde uzun yıllarını geçirdiğim, kitabının önsözünde açıklayan mimar, buradaki eski Bizans kiliselerini,"... mümkün olduğu derecede en doğru biçimde incelemeye ve rölövelerini çıkarmaya..." özen gösterdiğini bildirir.

Pulgher'in İstanbul'un üç istisna ile camiye çevrilmiş Bizans kiliselerine dair kitabı, bu konudaki ilk çalışma olup, aynı tarihlerde yayımlanan A. G. Paspatis'in(->) eserini, Batı'da daha yaygın bir dilde tamamlar. "İstanbul'un eski Bizans kiliseleri" (Leş anciennes eglises byzantines de Cons-tantinople, [Viyana, 1878]) başlığı ile yayımlanan bu eser, IV+44 sahifelik bir metin ile, büyük boyda 30 levhadan meydana gelen bir albümden oluşur. Levhaların bulunduğu cilt, metin gibi yine Viyana'da 1880'de Lehmann-Wentzel Kitabevi tarafından basılmıştır.

Metin fasikülü, levhalara nispetle çok daha ufak ölçüde olup, resimler cildin içindeki bir cebe konulmuştur. Bu fasikülde D. Pulgher kısa bir önsözden sonra, Bizans kilise mimarisini üç ana döneme ayırarak, temel özelliklerini özetlemiştir (s. 1-9). Bunun arkasından levhalar cildinde resimleri olan eski Bizans kiliselerinin o yıllardaki durumlarına göre tasvirleri ve böylece levhaların açıklamaları gelir (s. 13-44). Burada İmrahor, Küçük Ayasofya, Ayasof-

ya, Vefa Kilise, Zeyrek Kilise, Fenarî İsa, Bodrum, Eski İmaret, Atik Mustafa Paşa, Koca Mustafa Paşa ve Kariye camilerine dönüştürülen kiliselere dair kısa notlar yer almaktadır. Pulgher, resim ve rölövelerini vermeksizin, Ortodoksların elinde olan Panayia Muhliotissa, Fethiye, Kefeli camileri ile Ermenilere ait esası Bizans dönemine inen Sulu Manastır hakkında da kısa bilgiler verir. Metin fasikülünün sonunda ise 5-6 satırda Aya İrini Kilisesi'nden bahsedilmiştir.

Bu vesile ile bir hususa işaret etmek yerinde olacaktır. Pulgher'in kitabında metin kısmının bazı baskılarında, s. 43'te metin sona erer. Halbuki bazı baskılarda s. 43 ve 44'te Pulgher Kariye Camii'ndeki bir Bizans kitabesinin metni ve açıklaması hususunda bu uzun epigramın Venedik'te G. Veludo tarafından daha doğru okunuşunu vermektedir. Bu ek, bazı baskılarda yoktur. Atlas başlığı altında, adlan geçen bu eski Bizans kiliselerinin plan, kesit ve rölöveleri (levha I-XV) yer aldıktan sonra Pulgher, Kariye Camii'nin mimarisi ve iç ayrıntıları üzerinde durmaktadır. Böylece 30 levhadan geri kalan yarısı (levha XVI-XXX) Kariye Camii'ne ayrılmıştır. Levhalardan 7 tanesi renkli olup bunlardan yalnız biri Vefa Kilise Camii'ne aittir. Pulgher'in bu kitabı, artık eskimiş olmasına rağmen, İstanbul'da Doğan Kardeş Basımevi tarafından 1974'te tıpkıbasım olarak yayımlanmıştır. Metin ile levhalar tek cilt içine toplanmış olup, kitabın ölçüleri de eskisine nispetle çok küçültülmüştür.

Pulgher'in çizimlerinde, yapıların plan ve kesitleri fazla hassas olmamakla beraber, mimari organların desenleri hayli başarılıdır. Planlarda ölçüleri alırken büyük dikkat göstermeyerek, binaların son derecede muntazam olduklarını kabul etmiştir. Ayrıca metin kısmında, "Imbrohor Dza-missi", "Mefa Dzamissi", "Ecclessia Dza-

Pulgher'in

çizimiyle

Kariye

Camii'nin

cephesi.

Semavi Eyice

koleksiyonu

missi" gibi Rum şivesine uygun adların bulunması, yazarın İstanbullu bir Rumun rehberliğinden faydalandığına işaret sayılabilir.

İstanbul'daki eski Bizans kiliselerine dair bu yayın, 20. yy'ın başlarında C. Gurlitt, J. Ebersolt ve A. Thiers, A. van Millingen'in aynı konulara dair eserleri çıkıncaya kadar ilk ve tek kaynak olarak 30 yıl hizmet vermiştir.

Bibi. B. O. H. johansson, Svenskapalatset ı Konstantinopel, Stockholm, 1968, s. 88-92, 122 (ingilizce özet); O. Aslanapa, Türkiye'de Avusturyalı Sanat Tarihçileri ve Sanatkârlar, ist., 1993, s. 23-29.

SEMAVİ EYİCE