Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Tablo VI

İstanbul ve Türkiye'de Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Nüfusun Dağılımı

1985-1990 (yüzde)

Tablo V İstanbul İlçe Nüfusları ve Nüfus Artış Hızları

ilçe	1985	1990	Artış Hızı (binde)
Adalar	14.785	19.413	54,47
BakırköyC")	889.128	1.328.276	80,28
Bayrampaşa	188.376	212.570	24,17
Beşiktaş	204.911	192.210	-12,80
Beykoz	134.787	163.786	38,97
Beyoğlu	245.999	229.000	-14,32
Eminönü	93.383	83.444	-22,51
Eyüp	199.247	211.986	12,39
Fatih	497.459	462.464	-14,59
G.Osmanpaşa	291.715	393.667	59,95
Kadıköy	577.863	648.282	23,00
Kâğıthane	120.996	269.042	159,82
KartalC)	386.864	611.532	91,58
Küçükçekmece	338.778	479.419	69,45
PendikC)	185.682	295.651	93,03
Sarıyer	147.503	171.872	30,58
Şişli	405.530	250.478	-96,36
Ümraniye	143.118	301.257	148,86
Üsküdar	348.217	395.623	25,53
Zeytinburnu	147.849	165.679	22,77
Büyükçekmece	58.365	142.910	179,10
Çatalca	57.141	64.241	23,42
Silivri	55.625	77.599	66,58
Şile	19.436	25.372	53,30
Yalova	90.228	113.417	45,75
Toplam	5.842.985	7.309.190	44,78
Kaynak: 1990 Genel Nüfus Sayımı. Not: 1990'dan sonra (*) işaretli ilçelerden 8 ilçe daha oluşmuştur.

neğin Türkiye'de erkeklerin yüzde 54'ü, İstanbul'da ise yüzde 76'sı faal olarak gözükmektedir. Kadınlarda gözlenenin tersine eğitimle işgücüne katılım arasında doğrusal bir ilişki de bulunmamaktadır. Bu farklılık büyük ölçüde, İstanbul'da çalışma çağındaki erkek nüfusun kabarıklığından ileri gelmektedir.

İstanbul'da gerek erkeklerin gerekse kadınların en yoğun olarak çalıştıkları alan, tarım dışı vasıfsız işlerdir (Şekil 3). Tarım dışı vasıfsız işlerden sonra, erkeklerde ticaret ve hizmetlerde çalışanlar, ka-

benzer sorunlar her ilde olacağı için karşılaştırma yapılabilmektedir. Evde çalışanlar hesaba katılmadığı takdirde, Ankara'da çalışan kadınların oranı İstanbul'dakiler-den daha yüksektir. Bunun belki de en önemli nedeni, Ankara'da eğitilmiş kadınların yoğun olarak bulundukları işkollarında çalışma olanaklarının daha fazla olmasıdır (Tablo IX). istanbul'da kadınların en yoğun olarak çalıştıkları ilçe Beşiktaş'tır. Bu ilçede bile kaba işgücüne katılma oranı (KlO) yüzde 23 civarındadır. Beşiktaş'ta kadınların yüzde 44'ünün lise ve daha üst bir eğitim kurumundan mezun oldukları dikkate alınacak olursa, işgücüne katılımlarının son derece düşük olduğu ileri sürülebilir. Benzer bir sorun Ankara'nın Çankaya İlçesi için de bulunmaktadır (Tablo IX).

Türkiye genelinde, tarımda kadınların yoğun olarak çalışmalarından dolayı, kaba işgücüne katılma oranı yüzde 28 olarak bulunmuştur. Zaman içinde göç yolu ile tarımdan kopuşlar. Türkiye'de çalışan kadın oranının ve sayısının istatistiklerde azalmasına neden olmaktadır. Tarım dışı işlerde çalışan kadınlar ciddi bir biçimde artış göstermemektedir.

Kaynak: DiE, 1985 Genel Nüfus Sayımı.

Kaba işgücü oranlarına bakarak erkeklerdeki farklılığı anlatmak daha zordur. Ör-

dınlarda ise idari, ilmi ve teknik işlerde ve tarımda çalışanlar fazladır. Bazı işkolları, örneğin, üst düzey yöneticilik, ticaret gibi, kadınların en az oranda katıldıkları alanlardır. 1990 istatistiklerinde bu durum çok açık olarak izlenmekle birlikte, 1994' te kadınların bu alanlara girmeye başladıklarına ilişkin gözlemler yapılmaktadır. Kadınların açtıkları ve bar, kafe, lokanta gibi yerler, butik, bujileri gibi dükkânlar çoğalmıştır.

Tarım ve tarım dışı vasıfsız işçiliğin dışında kalan alanlarda, kadınların erkeklere göre daha fazla eğitilmiş oldukları dikkati çekmektedir. Örneğin, sayıları az olmakla birlikte üst düzey yöneticisi olan, ticaretle uğraşan kadınlar arasında lise ve daha üst düzeylerde eğitim görmüşlerin oranı erkeklere göre daha yüksektir (Şekil 4).

Nüfusun Eğitim Durumu

İstanbul'da okuryazarlık oranı hemen her ilçede yüzde 90 civarındadır. Farklılaşma, lise ve daha üst eğitim kurumlarından mezun olanlar arasında bulunmaktadır. Toplam 15 yaşın üzerindeki nüfusun yüzde 23'ü lise, lise dengi ya da yüksekokul mezunudur. Ancak, kadm-erkek ve ilçeler arasında çok önemli farklılaşmalar vardır. Beşiktaş ve Kadıköy'de eğitilmiş nüfus oram yüzde 40'lar düzeyindedir (Tablo X). Buna karşılık, 8 ilçede eğitilmiş nüfus oranı yüzde 20'nin altındadır. Gaziosmanpaşa'da bu oran, yüzde 11'e kadar düşmektedir.

Kadınlar, genellikle, erkeklerden daha az eğitilmişlerdir. Gaziosmanpaşa, Kâğıthane, Bayrampaşa, Ümraniye ve Zeytinbur-nu'nda kadınların yüzde 10'nundan azı lise ve daha üst bir okulu bitirmiştir. Kadın ve erkekler arasındaki fark, Ümraniye'de en yüksek düzeye ulaşmaktadır.

İstanbul'un Gelecekteki Nüfusu

Mevcut bilgilere dayanarak İstanbul nüfusunun gelecekte ne kadar büyüyeceğini kesin olarak tahmin etmek mümkün değildir. Bu yalnızca nüfus bilgilerinin eksikliğinden kaynaklanmamaktadır; nüfusun artışı, gelecekte İstanbul, Türkiye ve hattâ dünyadaki sosyal, ekonomik ve siyasal yapı değişmeleriyle yakından ilişkilidir. Bu nedenle, İstanbul'un gelecekteki nüfusu ancak çeşidi değişim senaryoları çerçevesinde tartışılabilir.

Önemli farklılıklara karşın, dünya metropollerinin ve İstanbul'un nüfus gelişimi arasında paralellikler de bulunmaktadır. Ancak bu benzerlikler, gelecekteki İstanbul nüfusunun nasıl olacağının belirsizliğini sergilemektedir.

Demograflar, 1970 ve 1980 sayımlarına dayanarak yapılan tahminlerinde, ABD'de metropoliten gelişmenin gerilediğine dikkati çekerek, bu eğilimi dönemsel dalgalanma ya da uzun vadede desant-ralizasyon olabileceğine ilişkin iki farklı senaryo altında incelemişlerdir. 1990 sayımları yayımlanınca, özellikle 1985-1990 arasında büyük metropollerin yeniden nüfus kazanması, desantralizasyon tezini çürütmüşe benzemektedir. Ekonominin değişimi, ülkede yerleşmelerin yeniden yapılanması sürecini doğurduğunu ve ancak ekonominin değişimine ayak uydurabilen, küresel kentlerin nüfuslarını 1970 öncesi gibi artırarak sürdürecekleri tezi ağırlık kazanmıştır.

İstanbul'da da son dönemde gözlenen artış eğiliminin İstanbul'un küreselleşmesi anlamını taşıdığı; değişen dünya düzenine ayak uydurma çabalarının bir sonucu olduğu senaryolardan biridir. 1980'lerin ikinci yarısından sonra hızlanan göç dalgası bu senaryoyu desteklemektedir.

Ancak mekân, il sınırları ile sınırlı tutulduğu zaman, İstanbul'da nüfus artışı eğiliminin dalgalanmalara rağmen uzun dönemde azalmakta olduğu gözlenmektedir. 1965-1970 arasından sonra nüfus artış hızında küçük oynamalara karşın bir azalma eğilimi bulunmaktadır. Beyoğlu, Eminönü, Fatih, Şişli, Beşiktaş gibi merkez ilçelerde son dönemde nüfus azalmaktadır. Bu da ikinci senaryodur. Bu senaryoya göre İstanbul, 1980 öncesi dünya metropollerinde gözlenen desantralizasyonun baş-larındadır. Henüz nüfus artış hızı yüksektir ama zamanla azalacak ve düşük bir düzeyde istikrara ulaşacaktır. Buna karşılık civardaki kentlerde nüfus artışı artacaktır. Bunun belirtileri de açıkça görülmektedir. Marmara Bölgesi'ndeki diğer kentsel alanlar bugün İstanbul İli'nden daha hızlı bir gelişme sergilemektedir. Örneğin, 1985-1990 arasında İstanbul nüfusu binde 44,78 hızla artarken, nüfus Kocaeli İli'nde binde 46,42 hızla, Tekirdağ'a bağlı Çorlu'da binde 46,78 hızla artmıştır.

Bir üçüncü senaryo, dikkatleri Türkiye gibi bölgeler arası eşitsizliğin ve doğurganlığın yüksek olduğu ülkelerin mega kentlerine çekmektedir. Ekonomideki dalgalanmalara hassas olmakla birlikte, yüksek nüfus artışını ciddi bir biçimde azaltama-yan Üçüncü Dünya metropolü İstanbul'un son 40 yıllık gelişme eğilimi bu senaryoya da uymaktadır.

İstanbul'da bu üç senaryonun birbiri içine geçmiş olduğu söylenebilir. Hiçbirine tam olarak benzemeyen bütün bu oluşumları farklı derecelerde ama birlikte yaşayan bir kenttir İstanbul. Yakın gelecekte nüfus artışını yavaş bir biçimde azaltan, ama ciddi bir ölçüde düşürmeden, yaygınlaşa-rak büyüyecek olan bir kent.

Gelecek nüfus tahminlerini alternatif-

Tablo VH

İstanbul'da Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Hanehalklaruıın Dağılımı

1970-1990

Hanehalkı Büyüklüğü	1990	1985	7975	1970
1-2	19,31	18,72	19,20	18,83
3-4	44,50	42,15	39,82	36,56
5-6	26,39	27,81	27,13	27,96
7+	9,80	11,32	13,84	16,65
Toplam	100,00	100,00	100,00	100,00

Kaynak: DiE, 1970, 1975 ve 1985, 1990 istanbul Nüfus Sayımı.

Tablo Vm

İstanbul'da Nüfus ve Hane Sayısı ve Artış Hızları 1970-1990

Yıllar	Nüfus COOO)	Artış Hızı (binde)	Hane Sayısı	Artış Hızı (binde)
1970	3.019		643.343
1975	3.904	51,44	799.619	43,49
1985	5.843	40,30	1.293.507	48,10
1990	7.309	44,78	1.664.821	50,47

Kaynak: DiE, 1970, 1975 ve 1985, 1990 istanbul Nüfus Sayımı.

Tablo IX

Kaba İşgücü (KİO) ve Eğitim Oranları 1990

İstanbul, Ankara, Beşiktaş, Çankaya ve Türkiye

(yüzde)

	Kaba işgücü	Oranı	Lise ve	Üst Eğilim
	Erkek	Kadın	Erkek	Kadın
istanbul	75,72	18,40	25,60	19,47
Ankara	72,43	22,83	32,15	23,06
Beşiktaş	68,79	23,16	49,95	44,20
Çankaya	65,81	23,35	52,61	43,53
Türkiye	53,60	28,60	18,52	10,38

Kaynak: 1990 Nüfus Sayımlan.

Not: Lise, lise ve dengi, yüksekokul mezunları, 15+ yaş nüfusa bölünerek eğitim oranlan hesap edilmiştir.

KlO: 12+ yaşlardaki faal nüfus/12+ yaşlardaki toplam nüfustur.

bilir. Buna göre, gerçek nüfus artış hızı binde 30 gibi düşük sayılabilecek bir hızla artsa bile, net göç 100.000 kişiden az olmayacaktır. Ama yılda 400.000 net göç, İstanbul'un tarihinde hiç rastlanmadık ölçüde, binde 63 hızla artması halinde görülebilir.

Son olarak, bu sayıların geçici ve kaba tahminler olduğunu, yeni elde edilen bilgilerle tahminleri sürekli yinelemek gerektiğini hatırlatmakta yarar vardır.

Bibi. M. Çınar, "Unsküled Urban Migrant Wo-men and Disguised Employment: Home-Wor-king Women in istanbul, Turkey", World De-velopment, S. 22(3), Great Britain, 1994; Devlet İstatistik Enstitüsü, Genel Nüfus Sayımları, Ankara; Devlet istatistik Enstitüsü, 1989 Türkiye Nüfus Araştırması, Ankara, 1991; A. Duben-C. Behar, istanbul Households, Cam-bridge, 1991; W. H. Frey, "Migration and Metropolitan Decline in Developmed Countries", Population and Development Review, XIV/4 (1988), s. 595-628; P. Hail, World Cities, Londra, 1984; D. S. Massey, "Economic Develop-

ler olarak düşünmekte yarar vardır. Çok kaba olarak, 1985-1990 arasında binde 44,78 olarak bulunan artış hızı, daha sonra binde 30'a düşmüş olsa, Ekim 1994'te il nüfusu 8,2 milyon; binde 70'e fırlamış olsa 8,9 milyon civarında olacaktır. Artış hızının çok büyük bir olasılıkla, bu ikisinin arasında olacağı öngörülmektedir.

Yine bu tür bir kaba tahminle, 2000 yılında il nüfusunun en fazla 11.000.000 civarında olacağı varsayılmaktadır. Shorter, kuşak bileşken yöntemine göre yaptığı ön tahminlerde, İstanbul il nüfusunun 2000 yılında 10.000.000 olabileceğini düşünmektedir.

Yıllık göç miktarı, dolaylı olarak, doğal artışla kazanılan nüfusun düşülmesi ile hesaplanabilmektedir. İstanbul nüfusunun doğal artış hızı Türkiye ortalamasına göre düşüktür ve düşmeye devam etmektedir. Bu kaba tahminleri yaparken doğal artış hızının binde 16 olacağı varsayımı yapıla-

NÜFUS SAYIMLARI

118

119

NUMUNE MEKTEPLERİ

İlçeler	Toplam	Erkek	Kadın
Adalar	33,40	32,18	34,94
Bakırköy	21,30	24,35	17,99
B.Paşa	12,88	16,12	9,28
Beşiktaş	47,05	49,95	44,20
Beykoz	16,29	19,54	12,64
Beyoğlu	15,71	18,06	12,90
Eminönü	23,97	23,70	24,46
Eyüp	13,79	16,98	10,26
Fatih	23,30	26,46	20,11
GOP	10,87	13,45	7,18
Kadıköy	42,31	45,84	39,03
Kâğıthane	12,56 .	15,54	9,27
Kartal	22,16	26,18	18,00
K. Çekmece	17,85	21,17	14,26
Pendik	15,71	20,18	10,58
Sarıyer	22,28	25,96	18,15
Şişli	28,58	30,60	26,54
Ümraniye	13,55	17,21	9,54
Üsküdar	25,89	29,49	22,08
Zeytinburnu	14.22	17,71	9.80
B. Çekmece	27,04	29,26	23,94
Çatalca	20,95	23,48	18,12
Silivri	23,64	25,41	21,68
Şile	22,52	22,17	23,21
Yalova	22,33	26,98	17,86