I bob kavkaz xalqlari san’ati
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9 II BOB KAVKAZ ORTI XALQLARI SAN’ATI 2.1. Ozarbayjon san’ati Ozarbayjon ashuglari sanʼati — sheʼriyat, hikoyalar soʻzlash sanʼati, raqs va ozarbayjon ashuglarining vokal instrumental musiqa majmuasidir. Ashuglar Ozarbayjonda doimo xalq orzusini ifodalashgan, sevgi ozodligini himoya qilishgan, vatanga sadoqat haqida kuylashgani sababli azaldan „El anasi“ (ozarb. Elanası — „Xalq onasi“), deb atalgan Ozarbayjon ashugi sanʼati milliy birdamlik ramzi va ozarbayjon tili, adabiyoti va musiqasining asrovchisi hisoblanadi. 209 yilda YUNESKOning nomoddiy merosini himoya qilish Qoʻmitasining Abu- Dabidagi (BAA) toʻrtinchi sessiyasida ozarbayjon ashuglari sanʼati YUNESKOning Nomoddiy madaniy merosining reprezentativ roʻyxatiga kiritilgan. Asosan erkin boʻlgan ashug sanʼati tarkibi boʻyicha kengligi va xilma-xilligi bilan ajralib turgan. Ashug sanʼati epik doston, xalqning erkinligi va qahramonligini madh etuvchi qoʻshiqlar, shuningdek, doʻstlik va sevgi madh etiladigan satirik va yumoristik qoʻshiqlarni oʻz ichiga oladi. Ashug sanʼati sintetik sanʼat hisoblanadi, ashug oʻzi sheʼr yozadi, musiqa bastalaydi, sozda chaladi va oʻzi raqsga tushadi. Koʻpincha ashug ijrochisiga balaban ijrochisi va puflab chalinadigan asboblar ansambli joʻrlik qiladi, lekin ashugning asosiy musiqa asbobi soz hisoblanadi. Ashug sanʼatining eng keng tarqalgan janri dostondir, xususan mardonavor — epik dostonlardir. Dostonlardagi vokal — instrumental qismlari sheʼrdagi dialog fragmentlari bilan navbatma-navbat keladi. Feodal va bosqinchilarga qarshi kurashgan, XVI asrning ozarbayjon xalq qahramoni Goʻrogʻli haqidagi doston ayniqsa mashhurdir. Bu dostonda Goʻroʻgʻlining jasoratlarini madh etuvchi bir nechta qoʻshiqlar mavjud. Ularga „Goʻroʻgʻli djengisi“, „Atli Goʻroʻgʻli“, „Piyada Goʻroʻgʻli“, „Goʻroʻgʻli“ va boshqa qoʻshiqlar kiradi. Qahramonlik mavzusidagi „Misri“ qoʻshigʻi ashuglar dialogida koʻp ijro etiladi. Bunday dialogda muayyan mavzuda improvizatsiya qilayotgan ikkita, uchta va xatto toʻrtta ashuglar ishtirok etishi mumkin. 10 Zamonaviy ensiklopedik lugʻatda „ashug“ soʻzi arab va turkiy „ashug“ — „oshiq“ soʻzidan kelib chiqqanligi koʻrsatilgan. Katta ensiklopedik lugʻatida ham „ashug“ turkiy tilda „oshiq“ maʼnosini bildirishi koʻrsatilgan [4] . „Ashug“ soʻzi arab tilidan kelib chiqib avval „ehtiros bilan sevgan, ilohiy sevgi bilan yonayotgan“ maʼnosini bildirgan, soʻng esa u turkiy tilga oʻtib va asta sekin arman va gruzin tiliga „qoʻshiqchi-shoir“ maʼnosi bilan oʻtgan deb hisoblanadi. XII asrning turkiy shoir- tasavvufchisi Ahmad Yassaviy oʻzining „Haqiqat oshiqlari“ sheʼrida soʻfiy darvishlarini [ „ashuglar“ deb atagan. Ashug sanʼati tarixi Ozarbayjon madaniyatida ashug anʼanasi ashug Gurbani yashab ijod qilgan vaqtda- XV-XVI asrlardan boshlab rivojlana boshlaydi, lekin sanʼatning oʻzi bundan ham qadimroq tarixga ega, masalan ozanlar X—XI asrlardanoq ijod qilishgan. Ozanlar oʻz hikoyalarini gopuz ijrosi bilan kuzatgan va oguzlar orasida alohida diniy taʼsirga ega boʻlgan oguz baxshi va qoʻshiqchilari boʻlishgan. Ozanning mashhur yodgorliklariga oguz qahramonlik eposi „Buvam Korkut kitobi“ kiradi. Tarixda Dede Korkut, Dede Abbas, Dede Yadigyar, Dede Gasim, Dede Kerem („Dede“ soʻzi oguzlarda „diniy ota“ maʼnosini bildirgan) kabi ozanlar mashhur. XVII asrda ozanlar tarixiy sahnadan butkul ketgan. Islom taʼsirini kuchayishi va uning turkiy-oguzlar jamiyatidagi mafkurasi bunga sabab boʻlgan. Arab tili va adabiyotining tarqalishi va umuman islom gʻoyalariga yoʻnaltirilgan madaniyatining tarqalishi ozan sanʼati gʻoyalarini buzgan. Gurbani davrida oʻz chiqishlarini gopuz bilan bezatgan ozanlar oʻrniga qoʻshiqlarini sozda chalgan ashuglar kelishgan. Ashug musiqasining janrlari Milliy sheʼriyatning asosiy janrlari — goshma, doston, ustadname, shuningdek, ularning sheʼriy shakllari — gerayli, divani, goshma, tedjnis — ashuglar ijodining eng sevimli shakllaridir. Goshma 11 Xalq sheʼriyatining eng keng tarqalgan shaklidir. „Goshmada“ boʻgʻinlar soni oʻn birga yetadi. „Goshma“ bir nechta kichik turlarga boʻlinadi: „gyuzelleme“ — gyuzel — chiroy soʻzidan tabiiy goʻzallik yoki ajoyib insoniy hususiyatlarini madh etiladigan shakldir; „kochaklama“ — qahramonlik amallari yoki qahramonlarning oʻzi madh etiladigan shakldir; „tashlama“ — jamiyat yoki insonlarning kamchiliklari tanqid qilinadigan turi, „agit“ xotirlashga atalgan qoʻshiq. Doston Nafaqat sharqiy balki gʻarbiy sheʼriyatda mashhur boʻlgan janr (shu jumladan xalq oʻrtasida). „Dostonlarda“ ashuglar mardlik, sevgi qissalari, muhim tarixiy voqealar haqida hikoya qilishgan. Uslubiy va boʻginli maʼnoda koʻpincha „koshma“ ni eslatadi, lekin undan toʻrt misraliklarning soni, mavzu, maʼno va musiqa mavzusi bilan farq qiladi. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|