I bob korporativ moliyaning mohiyati va uning tashkil etilishi

II bob. KORPORATIV TUZILMALARDA MOLIYAVIY MENEJERNING ROLI
2.1. Korporativ tuzilmalarda moliyaviy boshqaruvning xususiyatlari.
Korxona rahbariyati o‘z kundalik faoliyatida molyaviy rejalashtirish, molyaviy qarorlar qabul qihsh, natijalami tahlil qilish va baholash hamda boshqa shu kabilar bilan bog‘liq ko‘plab muammolar bilan to‘qnash keladi. Tadbirkorga kutilgan natijani (foydani) keltirishi lozim bo‘Igan har qanday yangi loyiha ma’lum bir g‘oyalar asosida paydo bo‘ladi. Bu g‘oyalar mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, qayta sotish maqsadida tayyor mahsulotlami sotib olish va boshqa shu kabilarga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Shuningdek, bu daromad olish maqsadida boshqa kompaniyaga o‘z pul mablag’larini investitsiyalash to‘g‘risidagi g‘oyalar ham bolishi mumkin. Ko‘p sonli imkoniyatlar va bozordagi jiddiy raqobat sharoitida tadbirkor o‘ziga to‘g‘ri yo‘nalish belgilab olishni bilishi juda zarur. Faraz qilaylik, siz uyali aloqa xizmati ko'rsatish bo'yicha o‘z biznesingizni boshlashni xohlaysiz. Tasavur qiling, ayni vaqtda hudud bo‘yicha bunday xizmat ko‘rsatish bilan shug‘idlanadigan o‘nta kompaniya muvaffaqiyatli ishlab kelmoqda. Bu kompaniyalardan har biri o‘z raqobatchilarini diqqat bilan kuzatib boradi. Xizmat ko‘rsatish sifati va texnologiyasida orqada qolmaslikka, shuningdek, imkon qadar kengroq abonentlar doirasini qamrab olishga intiladi. Agar barcha uyali aloqa kompaniyalari bir xil texnologiyalardan foydalansa va bir xil maqsad sari intilsa, bu uzoq muddatli planda ko‘rinadiki, ular amaliy jihatdan bir xil narx bo‘yicha bir xil xizmatlami iste’molchiga taqdim etadilar. Birorta ham uyali aloqa kompaniyasi raqobatchilariga qaraganda o‘z xizmati uchun yuqori narx belgilay olmaydi, aks holda o‘z mijozlarini yo'qotadi. Natijada biz mikroiqtisodiyotda ideal raqobat (sof raqobat) deb ataluvchi holatga ega bolamiz. Ideal raqobat sharoitida bitta tarmoqqa kimvchi kompaniyalar bir xil tovar va xizmatlami taklif qilgan holda, bir xil narx belgilaydilar va qo‘shimcha ravishda deyarli bir xil daromadga ega bo‘ladilar. Agarda ideal raqobat haqiqatda mavjud bolganda tadbirkoming jamiyatdagi o ‘mi va hayoti zerikarli, kelajagi esa yo‘q bo‘lardi. Haqiqatdan ham bunday sharoitda xususiy biznesni boshlashning vmiuman keragi ham bolmasdi. Ya’ni, oddiy tarzda pul mablag‘larini 24 boshqa kompaniyaga joylashtirish va o’zixohlagan o‘rtacha daromadni olish miimkin boiardi. Har bir tadbirkoming ish jarayonidagi ishonchi va ranidi bozordagi barqaror balaasni buzishga, raqobatchilariga qaraganda yaxshiroq mahsulot ishlab chiqarishga, ish jarayonini yanada samaraH tashkil etishga, bozoming mumkin qadar kattaroq qismini egallashga, erkin raqobat sharoitida g‘olib chiqishga va bevosita o‘z shartlarini o‘tkazishga undaydi. Faqatgina ana shunda biznesning uzoq muddatli muvaffaqiyatini va aksariyat raqobatchilarga qaraganda yuqoriroq foyda olishni ta’minlash mumkin. Bozomi egallash va shu orqah foÿdaning doimiy ravishda o‘sib borishini ta’minlashda kompaniya biznesi rivojlantirishning aniq strategiyasi belgilanishi alohida ahamiyat kasb etadi. Shundan kelib chiqqan holda belgilangan strategik maqsadlarga erishish uchun talab qilinadigan iqtisodiy resurslami jamlay olishi ya ulardan nafaqat ishlab chiqarish nuqtai nazaridan, balki moliyaviy nuqtai nazardan ham eng samarali usullardan foydalana olishi lozim. Bunda moliyaviy samaradorlikni ta’minlash moliyaviy menejeming bosh vazifasi hisoblanadi. Moliyaviy menejer - bu biznes egasining agenti bo‘lib, u mulkdor manfaatlari uchun faoliyat yuritishi lozim. Uning faoliyati kompaniyaning boshqa rahbarlaridan ajralmagan holda amalga oshiriladi. Ya’ni, moliyaviy menejer umiuniy strategik maqsadlarga erishish uchun rejalashtirish boiim i, marketing, buxgalteriya va boshqa asosiy bo'limlar bilan o‘zaro hamohang tarzda faoliyat yuritishi talab etiladi. Moliyaviy menejment foydani maksimallashtirish, aksiya kursini va biznes qiymatini maksimallashtirish, aksiyaga to‘g‘ri keladigan foyda va dividend darajasini oshirish, shuningdek, xo‘jalik subyekti raqobatbardoshligi va moliyaviy barqarorligini oshirish maqsadida pul mablagiari, moliyaviy resurslami shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonini boshqarishni anglatadi. Bundan asosiy maqsad kompaniya mulkdorlarining (aksiyadorlarining) boyligini orttirish hisoblanadi. Umumiy holda aksiyadorlar mulkini oshirib borish va biznesning strategik maqsadi hisoblangan foydani maksimallashtirish masalalari bir-biriga o‘zaro bogiiqligini ham ta’kidlash lozim. Bunda moliyaviy menejerlar oldiga qo‘yiladigan asosiy va strategik masala uzoq muddatli istiqbolda foydani muntazam ravishda maksimallashtirib borish orqali korxona bozor bahosini oshirib borish hisoblanadi. Biznesning tashkiliy shakli sifatida korporatsiyalaming asosiy afzalhgi mulk huquqini o‘tkazish va yangi aksiyalar paketini emissiya qihsh yordamida qo‘shimcha molyaviy resurslar jalb qilishning nisbatan osonhgida namoyon bo‘ladi. Bu ikkala afzallik moliya bozori orqali amalga oshiriladi va industrial rivojlangan davlatlarda korporativ moliyalashtirish amahyotida muhim rol o‘ynaydi. Moliya bozori moliyaviy instrumentlar (qimmatli qog‘ozlar) yordamida pul mablaglari oqimlarini investorlardan foydalanuvchilarga (qarz oluvchilarga) yo‘naltirishga xizmat qiluvchi barcha bozor institutlari majmuini o‘zida ifodalaydi. Moliya bozori xilma-xilligiga ega, lekin ulaming oldi-sotdi predmeti bitta - turli xil shakllarda taqdim etiladigan pul hisoblanadi. Moliya bozori tarkibiga eng muhim uchta segment kiritiladi : - naqd pul va o‘xshash funksiyalami bajamvchi qisqa muddatli tolov vositasi sifatida bir yilgacha muddatda muomalada boladigan vositalar (cheklar, solo-veksellar, akkreditivlar va boshqalar) bozori; - ssuda kapitali bozori, ya’ni uzoq va qisqa muddatli kreditlar bozori - kredit bozori; - qimmatli qog‘ozlar bozori - fond bozori. Ko‘pincha, moliya bozori ikkita segmentga: pul bozori va kapital bozoriga bolinadi. Moliya bozori amal qihshining obyektiv zarurligini xo‘jalik subyektlarining pul mablag‘lariga bo‘lgan talab va bu talabni qoplash uchun manbalarning har doim ham mos tushavermasligi bilan izohlash mumkin. Amaliyotda bo‘sh pul mablag‘lari kapital egasi (investor) qo‘lida bo‘lsa, bozoming boshqa bir subyekti, ya’ni emitentda pul mablag‘lariga bo‘lgan talab jmzaga keladi. Bo‘sh pul mablag‘larini vaqtinchalik qayta taqsimlash uchun moliya bozoridan foydalaniladi. Moliya bozorining funksional vazifasi pul mablag‘larini egasidan (investordan) foydalanuvchiga tomon harakatlantirishda vositachi sifatida ishtiroki bilan belgilanadi. Kelgusida yuqori daromadli moliyaviy aktivlarga investitsiyalash uchun bo‘sh pul mablag'larini o‘zida jamlagan yuridik va jismoniy shaxslar kapital egalari, ya’ni investorlar sifatida moliya bozoriga chiqadi. Yakka tartibdagi alohida shaxslar (uy xo‘jahgi) bevosita 36 (yakka tartibda) yoki moliyaviy vositachilar (moliya-kredit institutlari) orqali o‘zlarining jamg‘armalaiini qo‘yilma sifatida amalga oshiradi. Qo‘shimcha foyda olish maqsadida tadbirkorlik faoliyatining turh obyektlariga pul mablag‘larini moliya bozoridan oladigan korporativ tuzilmalar mablag‘lami jalb qiluvchilar hisoblanadi. Moliya bozori ishtirokchilari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni quyidagi .dan ko‘rish mumkin. Moliya bozorida hal qiluvchi M oliya bozorida yordamchi funksiyalami bajaruvchi fiinksiyalami bajaravchi ishtirokchilar ishtirokchilar Moliyaviy operatsiyaiar bevosita ishtirokchilari Nodavlat moliyaviy vositachilar Qimmatli Qimmatli qog‘ozlami qog‘ozlami va va moliyamoliyaviy viy xizmatxizm atlam i larai sotib sotuvchilar oluvchilar Brokerlik faoliyatini amalga oshimvchi moliyaviy vositachilar Dilerlik faoliyatini oshiruvchi moliyaviy vositachilar Fond biijasi valyuta birjasi Depozitariylar Hisob-kitob kliriisg markazlari Informatsion-konsultatsion markazlar Moliya bozori ishtirokchilari o ‘rtasidagi o ‘zaro bog ‘liqlik Moliya bozorining amaldagi faoliyati iqtisodiyotda tadbirkorlik faoliyati natijalariga javobgar va to‘la xo‘jalik mustaqilligiga ega bo‘lgan real mulkdorlaming mavjudligi bilan chambarchas bog‘liq. Faqatgina ana shunday mulkdorlaming mustaqilligi moliya bozorida tijorat bitimlarini tuzish va moliya bozori instrumentlarini pulga almashtirishga talab yuzaga kelishiga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlarda institutsional mulkdorlar sifatida aksiyadorlik kompaniyalari qatnashadi. Aksiyadorlik kompaniyalari va moliya bozori o'rtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmini quyidagi . orqali izohlash mumkin . 37 Aylanm a aktivlar Uzoq muddatli aktivlar va korporatsiya Harakatdagi aktivlarga pul mablag'laxi Davlat Moliyaviy vositachilar moliya bozori (investorlar va kreditorlar) Aksiyalar Qisqa muddatli qarzlar Uzoq muddatli qarzlar . Korporatsiyalar va moliya bozori o ‘rtasidagi pul oqimlari Bu yerda: 1. Pul mablagiarini jalb qilish uchun qimmatli qog‘ozlar emissiyasi; 2. Korporativ qimmatli qog‘ozlar emissiyasi hisobiga jalb qilingan pul mablagiari; 3. Harakatdagi aktivlarga pul mablagiari; 4. Davlat foydasiga soliqlar va majburiy ajratmalar; 5. Investorlar va kreditorlarga toianadigan dividendlar va foizlar; 6. Soliqlar toiangandan so‘ng korporatsiya aktivlariga reinvestitsiya qilinadigan foizlar va dividendlaming bir qismi; 7. Moliyaviy vositachilarga toianadigan komission mukofotlar. Moliya bozori boshqa har qanday bozor kabi sotuvchi va xaridomi uchrashtirish joyi hisoblanadi. Moliya bozorida qarz majburiyatlarini ifodalovchi obligatsiyalar va ulush munosabatini ifodalovchi qimmath qog‘ozlar aksiyalar sotiladi va sotib olinadi. Lekin, sotiladigan qimmatli qog‘ozlar savdosini tashkil etish, sotuvchilari va xaridorlariga ko‘ra ham o‘zaro farqlanishi mumkin. Moliya bozorida qimmatli qog‘ozlari bozori birlamchi va ikkilamchi boiishi mumkin. “Birlamchi bozor” atamasi davlat yoki korporatsiya tomonidan qimmatli qog‘ozlami birlamchi savdosini anglatadi. Ikkilamchi bozor 38 esa dastlabki realizatsiyadan keyin moliyaviy instmmentlar qayta oldisotdi qilinadigan bozor hisoblanadi. Aksiyalar korporatsiyalai' tomomdan muomalaga chiqariladi. Qarz munosabatli qimmatli qog‘ozlar esa korporatsiyalardan tashqari davlat tomonidan ham emissiya qilinadi. Moliya bozori davlat tomonidan boshqaruv obyekti boiib hisoblanadi. Boshqamv obyekti sifatida moliya bozori quyidagi parametrlarga ko‘ra tavsiflanadi: - bozor sig‘ imi va kon’yukturasi; , - moliyaviy instmmentlar bo‘yicha balanslashtirilgan talab va taklif; - qimmatli qog‘ozlar realizatsiyasi shartlari; - qimmatli qog‘ozlaming daromadliligi va moliyaviy risk darajasi. Molya bozori sig’im tushunchasi aniq bir turdagi qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha ularga boigan talab va taklifdan kelib chiqqan holda mumkin boigan yillik (oylik) savdo koiamini anglatadi. Moliya bozoridagi holat ijobiy va salbiy holatlarga ajratiladi. Mamlakatimizda moliyaviy aktivlarga talab ularga boigan taklifga nisbatan sezilarli darajada past. Moliya bozorida kon’yukturaning o‘zgarishi moliyaviy instmmentlar bozor bahosi o‘zgarishida namoyon boiadi. Moliya bozorining barqaror rivoj lanishi moliyaviy aktivlarga talab va takltf o‘rtasidagi nisbatning to‘g‘ri o‘matihshi, ya’ni balanslilikni talab qiladi. Shunda moliya\ñy instmmentlar barqaror va real baholarda sotiladi va sotib olinadi. Moliya bozorida ham talab va taklif doimiy ravishda o‘sib borishi lozim. Bu jihat moliyaviy aktivlarga boigan talabning qartoatlantirilishi bilan bir vaqtning o‘zida taklif qihnadigan moliyaviy instrumentlarning bozorda erkin sotilishini ta’minlaydi.