I bob. Korxona byudjetini tuzish va xarajatlarni nazorat qilish

Xaqiqiy natijalar monitoringi
Bu bilan xarajatlar hisobi bo’yicha buxgalter shug’ullanishi lozim. Byudjetda belgilangan sonlar bilan solishtirgan xolda moliyaviy va faoliyatning xaqiqiy natijalari xaqidagi boshqa axborotlarning to’liq hisobini amalga oshirishi lozim.
Rejadan chetga chiqish bilan bogliq bo’lgan masalalar yechimi
Bu reja bajarilishi jarayonini nazorat qilish bo’lib, unda rejadagi og’ishlar bo’yicha masalalar byudjetni o’zgartirish orkali yoki yangi qo’llaniladigan harakatlar-ni amalga oshirish orqali o’z echimini topadi.


Bosh byudjet, uning tarkibi va uni tuzish tartibi.
Byudjet – bu tashkilot ichida boshqaruvchilar hulq atvoriga ta’sir qiluvchi yo’llardan biridir. Rahbarlar tomonidan qabul qilinadigan xech bir qaror yo’qki natijada ular moliyaviy natijaga ta’sir qilmaydigan va rejadagi bilan xaqiqat-dagi natijalar solishtirilganda natijalarga ta’sir qilmaydigan bo’lsin. Faoliyatni har tomonlama qamrab olishlik xususiyati byudjetlarda mavjudki shuning uchun byudjetlar oddiy tashkilotning boshqa tizimlariga qaraganda asosiy muhim bo’lgan afzallikka egadir.
Korxona byudjetini tuzish uslubiyoti
Quyida sxematik tarzda korxona asosiy byudjetni tayyorlash bosqichlari ko’rsatilgan:

		Sotish byudjeti
Tayyor mahsulot oxirgi qoldig’i byudjeti
		Ishlab chiqarish byudjeti
Materiallar byudjeti		Mehnat byudjeti		Ishlab chiqarish ustama xarajatlari byudjeti
		Sotilgan mahsulot tannarxi byudjeti
Umumiy va ma’muriy har. Byudjeti				Sotish xarajatlari byudjeti
		Foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot loyihasi
Kapital xarajatlar byudjeti		Pul mablaglari byudjeti
		Balans loyihasi
		Pul mablaglari oqimi loyihasi

Byudjet – bu moliyaviy reja hisoblanib, unda korxonaning asosiy, investitsion va moliyaviy faoliyati bo’yicha daromadlar va xarajatlar qamrab olinadi. Ularning farqi kutilayotgan moliyaviy natija sifatida aks ettiriladi. Daromadni aniqlash uchun sotish byudjeti tuziladi. Xarajatlarni byudjetda bayon etish uchun xarajatlarning turkumlanishiga mos ravishda ishlab chiqarish xarajatlari va noishlab chiqarish xarajatlari smetalari bayon etiladi.
Sotish byudjetida xo’jalik sub’ektining xaridorlar va buyurtmachilardan olgan buyurtmalar hamda bozorni o’rganish asosida Mahsulotga bo’lgan talab aniqlanadi. Marketing tadqiqotlari va tuzilgan shartnomalar sotish bo’yicha byudjetda o’z aksini topadi. Uning tavsiyaviy shakli quyida berilgan.
1-qadam «Sotish byudjeti »

Mahsulot	Talab,dona	Donasining bahosi so’m	Sotish hajmi, so’m
A
V va h.k.
Jami

Sotish byudjeti, ya’ni dasturi kompaniya sotishni rejalashtirayotgan mahsulot miqdori va bu mahsulotning sotish bahosini ko’rsatadi. Dasturda yalpi daromad taxmini ko’rsatilgan bo’lib, uning asosida sotib oluvchilardan tushgan naqd pullar baholanadi va ishlab chiqarish, sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar byudjetini tuzish uchun asosiy ma’lumotlar ko’rsatiladi. Sotish dasturi – boshqa barcha byudjetlarning asosidir, chunki barcha xarajatlar sotish hajmiga bog’liq va sotishdan tushum hisobiga qoplanadi.

Rejaga binoan sotilishi kutilayotgan Mahsulotning ishlab chiqarish hajmini aniqlash uchun ishlab chiqarish byudjeti yoki dasturi tuziladi.
2 - qadam «Ishlab chiqarish byudjeti »

Ko’rsatkichlar	A Mahsulot, dona	V Mahsulot, Dona
Rejadagi sotish hajmi
Tayyor mahsulotning oxirgi qoldigi
Umumiy ehtiyoj
Tayyor mahsulotning boshlangich qoldigi
Ishlab chiqarish dasturi yoki miqdori

Ishlab chiqarish dasturi miqdoriy ko’rsatkichlarda shakllanadi va ishlab chiqa-rish rahbarining mas’uliyati doirasiga kiradi. Dasturni ishlab chiqishdan maqsad sotib oluvchilar talabini qondirish uchun yetarli bo’lgan ishlab chiqarish hajmini ta’minlashdan iborat.

Korxona byudjetining daromad qismini ta’minlash Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini aniqlashni talab etsa, Mahsulot ishlab chiqarish o’z navbatida asosiy va ustama ishlab chiqarish xarajatlari summasini aniqlashni talab etadi. SHunga mos ravishda keyingi qadamda Mahsulot ishlab chiqarish uchun asosiy materiallar va asosiy ish haqi xarajatlariga bo’lgan ehtiyoj hamda xarajatlar hisoblab topiladi.
3- qadam «Asosiy materiallar byudjeti »

Mahsulot	Ishlab chiqarish dasturi, dona	Materiallar
		Material X		Material U
		me’yor, kg/dona.	ehtiyoj, kg	me’yor, kg/dona.	ehtiyoj, kg
A Mahsulot
V Mahsulot
Ishlab chiqarish ehtiyoji, kg
Materiallarni davr oxiriga qol- dig’i, kg
Materiallarni davr boshiga qol- dig’i, kg
Umumiy ehtiyoj, kg
Materiallarning bahosi, so’m
Materiallarni sotib olish hara- jatlari, so’m

4- kadam «Ish vaqti va meh nat xarajatlari byudjeti»

Mahsulot nomi	Ishlab chiqarish dasturi, dona	Bir birlik mahsulotning mehnat sig’imi soat	Umumiy mehnat sig’imi, soat	Soatbay stavka, so’m	Mehnat xarajat- lari, so’m
A Mahsulot
V Mahsulot
Jami

Standart mahsulotlari ishlab chikaruvchi tarmoklarda bir birlik mahsulotga to’g’ri mehnat xarajatlari ehtiyoji aniklanadi va ular asosida umumiy mehnat xarajatlari belgilanadi.

Alohida buyurtmalar buyicha mahsulot ishlab chikaruvchi tarmoklarda esa to’g’ri mehnat xarajatlarini rejalashtirayotganda kuprok kiyinchiliklar yuzaga keladi. to’g’ri mehnat xarajatlari smetasi buyurtmalar kitobi asosida tayyorlanadi, aks xolda smetanii rejalashtirilgan sotishning umumiy kiymatidan foiz asosida tayyorlash zaruriyati yuzaga keladi.
5-kadam «Ishlab chiqarish ustama xarajatlari byudjeti»
Yordamchi materiallar
Egri ish xaqi
Boshqa xarajatlar
Energiya (o’zgaruvchan qismi)
Xizmat ko’rsatish (o’zgaruvchan qismi)
Jami o’zgaruvchan ishlab chiqarish ustama xarajatlari:
Energiya (doimiy xarajatlar)
Xizmat ko’rsatish (doimiy qismi)
Amortizatsiya
Asosiy vositalar ijarasi
Mulk sug’urtasi
Nazoratchilarning ish xaqi
Jami doimiy ishlab chiqarish ustama xarajatlari:
Ishlab chiqarish ustama xarajatlari xammasi:
Asosiy mehnat soatlarining umumiy miqdori
Ishlab chiqarish ustama xarajatlarini taqsimlash stavkasi
Ishlab chiqarish ustama xarajatlari smetasi ishlab chiqarish hajmiga nisbatan doimiy va o’zgaruvchan elementlarini tahlil qilgan xoldagi ustama xarajatlari qiymatini ko’rsatadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisoblangandan so’ng bir birlik Mahsulot tannarxini hisoblash mumkin bo’ladi. Bu esa o’z navbatida tayyor Mahsulot qoldi-i summasini hisoblash imkonini beradi.
6- qadam « Bir birlik mahsulot tannarxi va davr oxiriga tayyor mahsulot koldigi byudjeti»

Moddalar	A Mahsulot	V Mahsulot
Asosiy materiallar:
- material X
- material U
Mehnat xarajatlari, so’m
Ishlab chiqarish ustama xarajatlari, so’m
Bir birlik mahsulot tannarxi, so’m
Davr oxiriga tayyor mahsulot qoldig’i, dona.
Davr oxiriga tayyor mahsulot qoldigi tannarxi, so’m

Korxona byudjetida daromadlar va xarajatlarning aks ettirilishi xo’jalik faoliyati pirovard natijasi ijobiy yoki salbiy bo’lishini aniqlashga imkon beradi. Ijobiy natija foyda ko’rsatkichi bilan tavsiflanib, uni hisoblash uchun jami xarajatlar, jumladan sotilgan Mahsulot tannarxini hisoblash lozim. Ukyingi qadamda ana shu hisob-kitoblar bajariladi.