I. BÖLÜM: bulgaristan türkleriNİn tarihsel perspektiften incelenmesi

GİRİŞ

XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren XIX yüzyıl sonlarına kadar Bulgaristan coğrafyası üzerinde hakimiyetini koruyan Osmanlı Devleti,1878 yılında otonom olma şansı tanıdığı Bulgarlara aynı zamanda demografik dengeler açısından küçümsenemeyecek bir Türk azınlık bırakmıştı.

İmparatorluk Türkiye’sinden Cumhuriyet Türkiye’sine miras en büyük,Türk kitlesinin Bulgaristan’da yaşadığı yadsınamaz.Zira, Balkanlardaki Türk varlığı Türkiye için jeostratejik açıdan büyük önem arz eder.Avrupa’dan gelebilecek olası bir saldırıyı eritme olanağı tanıyan bölgeye Türkiye’nin reelpollitik eksenden bakması devletin bekası için kaçınılmazdır.

Azınlık,çoğunluktan farklı özellikleri bulunan,çoğunluk tarafından hakları garanti edilmiş bir topluluktur.Ancak,Bulgaristan devletinin uluslar arası hukuk ihlali, özellikle Bulgaristan Prensliğinin kurulması ve demografik dengelerin Bulgarların lehine değiştirilmesi amacı ile uygulanmaya başlanan baskı, zulüm ve asimilasyon politikaları sonucunda dünya siyasi literatürüne “Bulgaristan Türk Azınlığı” diye yeni bir kavram girmiştir. Bu kavram, bu tarihten itibaren günümüze kadar Bulgaristan -Türkiye ilişkilerinde belirleyici bir faktör olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Bulgaristan Türk Azınlığı Kavramının açıklanması ve Uluslar arası Antlaşmalarda bu azınlığa tanınan hakların ve bunların uygulanması noktasında ortaya çıkan sorunların değerlendirilmesi olarak özetlenebilir.Bulgaristan’daki Türk azınlık kavramını anlamak şüphesiz ki tarihsel perspektif içerisinde Türk azınlığın konumuna bakmayı gerektirir.Bundan sonra, uluslar arası hukuk açısından Türk Azınlığa verilen ikili ve çok taraflı haklar incelenecek ve konu genel hatlarıyla bir sonuca bağlanacaktır.

I. BÖLÜM: BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN TARİHSEL PERSPEKTİFTEN İNCELENMESİ

XIV.Yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı İmparatorluğunun hakimiyet sahasına giren günümüz Bulgaristan coğrafyası, Devlet tarafından uygulanan sistematik bir iskan politikası sonucu Türk yurdu haline gelmiştir. Bu tarihten başlayarak bölgedeki nüfus dengeleri sürekli Türklerin lehine olan bir gelişme göstermiştir. 19.yüzyılın ortalarına kadar Bulgaristan coğrafyasında Türk nüfus yoğunluğu etkinliğini korumuştur. Bu döneme kadar bölgede hakim olan siyasi otoritenin temel unsuru olan Türkler, bu tarihten itibaren gerek devletin siyasi otoritesinin zayıflaması, gerekse Fransız İhtilalinin sonuçları ve Avrupa Devletlerinin desteği ile bağımsız Bulgaristan Devleti’nin kurulma çabaları ile birlikte zor bir duruma düşmüşlerdir..

Bulgaristan, Türk Azınlığın kendi içerisindeki ve uluslararası arenadaki gelişmelerini takip ederken, bu tarihsel süreci dört temel başlık altında sınıflandırarak değerlendirebiliriz.
Bu tarihsel Süreçler

• 
  Prenslik Dönemi (1878 –1908): Bu dönem Bulgaristan’ın özerk bir devlet olduğu dönemdir. Bu dönemde Bulgaristan hukuken Osmanlı Toprağıdır.
  
• 
  Krallık Dönemi (1908 – 1944): Bu dönem Bulgaristan’ın bağımsızlığını kazanmasından Sosyalist Devrime kadar geçen dönemdir. Bulgaristan Türkleri için tam manası ile hukuki olarak azınlık döneminin başladığı devredir.
  
• 
  Sosyalist Dönem (1944 – 1989): Bulgaristan Türklerinin en zor dönemi olarak değerlendirilebilecek dönemdir. Bu döneme Damgasını vuran temel unsur, T.Jivkov ve onun baskı politikalarıdır.
  
• 
  Demokrasi Dönemi (1989 - ....): Dünyada Komünizmin çökmesi ve Bulgaristan’ında buna ayak uydurması ile başlayan dönemdir. Bu dönemde Türk azınlığı önceki dönemlere göre çok daha rahatlamış, siyasi ve kültürel haklarını büyük ölçüde geri almış; hatta Bulgaristan’da kurulan koalisyon hükümetlerinde Türklerin Partisi Hak ve Özgürlükler Hareketi hükümet ortağı olmuştur.
  

I.1.PRENSLİK DÖNEMİ(1878-1908): 1789 Fransız İhtilali’nin sonucunda,uluslararası etkileşimin meydana getirdiği toplumsal milliyetçi reaksiyon, Bulgarlara 1878’de otonom,1908’de ise müstakil bir devlet olma fırsatını tanıyordu.

Rusya’nın güdümü altında homojen bir nüfus yapısı oluşturmaya çalışan Bulgarlar,’Büyük Bulgaristan’ ülküleri doğrultusunda Türkleri katletmekten kaçınmamışlardır.93 Harbi’nden önce bölge toprakları üzerinde 3 milyon 200 bin kadar nüfus yaşarken;bunların yarısı Müslümanlardan,diğer yarısı ise gayrimüslimlerden oluşmaktaydı.Gayrimüslim potansiyel içinde Bulgarların yanı sıra Sırp,Rum,Ermeni ve Gagavuz nüfusu da mevcuttur.¹ Rus yetkili makamlarınca bir “ırklar ve yok etme” savaşı olarak uygulanan 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ,Rumeli’den Anadolu’ya 1.230.000 Türk’ü muhacir durumuna düşürürken; 261.937 kişinin de ölümüne sebebiyet vermiştir.² Ayrıca,bu terör ve dehşetten Balkanlardaki kültür mirasımız da nasibini almıştır:Sofya’daki 44 camiden,Filibe’deki 33 camiden geriye sadece birer tane cami kalmıştır.Türkler bu savaştan sonra ilk kez egemen oldukları topraklarda azınlık durumuna düşmüşlerdir.¹

Savaş zengin,varlıklı kesim ile aydın sayılabilecek kişileri Anadolu’ya göç etmeye mecbur kılarken;geride köylü,fakir ve cahil bir kitle bırakmıştır.Bu da Bulgaristan Türklerinin başsız bir gövde olarak hareket etmesine zemin hazırlamıştır.Yine savaş sonrasında imzalanan Berlin Antlaşması,Bulgaristan Türklerinin her türlü siyasi,dini,ekonomik ve sosyal haklarını garanti altına aldığı ve büyük devletlerin de üzerine imza koyduğu bir uygulama olduğu halde,antlaşmanın pratik safhası teorik betimlemelerden çok daha farklı bir şekilde işlemiştir.⁴
I.2.KRALLIK DÖNEMİ (1908-1944): II. Meşrutiyetin ilanı sırasındaki boşluktan faydalanan Bulgar Prensliği,1908’de bağımsızlık ilan ederek 1909 yılında da Osmanlı Hükümetiyle İstanbul’da bir protokol imzalayıp resmen tanınmış oluyordu.Bu protokol ile Bulgaristan’daki Türkler üzerinde bir takım düzenlemeler yapılmışken;1912 yılında başlayan Balkan Savaşları,Bulgaristan Türkleri açısından zor günlerin başlangıcı demekti.

Hiç beklenmedik bir anda Çatalca önlerine kadar ilerleyen Bulgar ordusu,500.000 savunmasız ve masum Türk’ü katletmişlerdir.⁵ Balkan Savaşları sonrasında imzalanan İstanbul Antlaşması da Bulgaristan’daki Türk azınlık açısından özel hükümler içermektedir.

I.Dünya Savaşı esnasında Osmanlı Devleti ile Bulgaristan’ın aynı müttefik grubu içerisinde yer almaları Bulgaristan Türkleri için kısa süreli bir nefes alışı da beraberinde getirmiştir.Savaş sonrasında imzalanan Neuilly Antlaşması, Bulgaristan’daki azınlık grupları açısından ileri düzeyde maddeler içermektedir.Alexandr Stambolyski zamanında altın çağlarını yaşayan Bulgaristan Türkleri Neuilly,Lozan ve 1925 Türk-Bulgar Dostluk Antlaşmalarıyla koruma altına alınmışlardır.Ancak,Çiftçi Partisi’nden sonra iktidara gelen Faşist hükümetler döneminde Türklere yönelik baskı unsurları artmış ve farklı sebeplerle 1913-1934 yılları arasında ortalama olarak her yıl 10-12 bin Türk Anadolu’ya göç etmiştir.⁶
I.3.KOMÜNİZM DÖNEMİ (1944-1989): 1944 yılında sosyalist-marksist düşünce sisteminin Bulgaristan’da iktidar olması,komşu ülke Türkiye ile ideolojik ayrımı pekiştirecek ve bu sancılı süreç yine Bulgaristan’daki Türk azınlığın başında patlayacaktır.

Komünist ideoloji iktidarının ilk yıllarında Türklere karşı eşit ve özgürlükçü siyasalar izlenirken,bu siyasalar yerini zamanla ‘tek Bulgar ulusu yaratma’ fikrine bırakmıştır.⁷ Yapılan uygulamalar Türklerin hayal kırıklığına uğradığını destekler nitelikte olduğundan,komünist düşünce felsefesi Türkler arasında yayılma popülaritesini kaybetmiştir.12 Eylül 1946’da devletleştirilen Türklerin öğrenim gördüğü 2500 ilkokul,67 ortaokul,1 lise ve öğretmen okulu Bulgar okullarıyla birleştirilmiştir.1959’da Türk azınlık okulları kapatılırken Türkçe seçmeli ders olarak haftada 2 saate indirilmiştir.1974’te tamamen vazgeeçilen uygulama, yapılan haksızlığın boyutu hakkında fikir verebilir.⁸

1956 yılında Todor Jivkov’un komünist parti üzerinde nüfuzunu artırması, Türk azınlığın kaygılarını derinleştirmiştir.Bu tarihten itibaren homojen bir Bulgar nüfusu yaratma gayesiyle sürdürülen asimilasyon hareketi, 1985 yılında doruk noktasına ulaşmıştır.Türk isimlerinin Bulgar isimleriyle değiştirilmesi,dini vecibelerin engellenmesi,komünizm bahanesiyle camilerin kapılarına kilit vurulması,İslam’ın ön gördüğü

sünnet olmanın yasaklanması vb... kültürel soykırıma;Türklerin yoğun olarak yaşadığı yerlere yatırım yapılmaması ve Türkçe konuşanlardan zorla para alınması ekonomik soykırıma;bu uygulamalara itiraz edip başkaldıranların öldürülmesi ise fiziki soykırıma açık bir örnek teşkil etmektedir.

Bu dönemdeki göç unsuru değişmeyen ayrı bir unsurdur.

• 
  1951 Göçü:Bu tarihte 150.000 Türk’ün aniden göç ettirilmesi Türk-Bulgar ilişkilerinde yaşanacak olan buhranlı günlerin başlangıcı olmuştur.Ayrıca, 10 Ağustos 1950 tarihinde Bulgaristan Hükümeti’nin Türkiye’ye nota vererek 250.000 kişiyi göçmen olarak almasını istemesi ilginçtir.⁹ 1951 göçüne Türkiye’nin Kore Savaşı’na katılmasına Rusya’dan yanıt olduğu şeklinde bakmak kendi içinde tutarlı bir görüştür.¹⁰
  
• 
  1969-78(Akraba Göçü):1968 yılında yapılan göç antlaşmasıyla bu 10 yıllık süre zarfında Bulgaristan’dan Türkiye’ye yaklaşık olarak 130.000 Türk göç etmiştir.
  
• 
  1989 Göçü:1985 yılında hat safhaya ulaşan şovence politikalar klasik insan hakları ihlali bir tarafa dursun; medeniyet tarihine hakaret ile eş değerdeydi.1984 sonu itibariyle yüz binlerce Türk’ün isim değişikliğine karşın yapılan insanlık dışı uygulamalar Türklerin mukavemetini artırmış ve örgütlenmelerine olanak sağlamıştır.6 Mayıs 1989 tarihinde 300 kişiden fazla Türk açlık grevine başlamış ve bu grevler zamanla protesto yürüyüşlerine dönüşmüştür.Yankı getiren protestolar sonucunda 29 Mayıs 1989’da Jivkov’un televizyona çıkarak Türkiye’yi sınırlarını açmaya davet etmesi üzerine mal varlığına el konulmuş yüz binlerce Türk, kanunlara aykırı olarak sınır dışı edilmiştir.¹¹ 1989 Aralık ayı itibariyle 320.000 kadar Türk anavatanı molan Türkiye’ye göç etmiştir.Bu rakam,II:Dünya Savaşı sonrasında gerçekleşen en büyük kitlesel göç olma vasfını taşımaktadır.¹² Ayrıca,1989 Göç Hareketinden öncesinde, 1984-1985 yıllarında yapılan soykırım faaliyetlerine yönelik olarak Türkiye’de gerekli hassasiyetin gösterilmemesi,siyasi parti yöneticilerinin Bulgar yönetiminin politikalarını kınamaktan öteye gidememeleri;Türkiye’de olan en ufak bir hukuksuzlukta ayağa kalkan Avrupa ve diğer Birleşmiş Milletler ülkeleri,Bulgaristan’daki mezalimin üzücü olduğunu belirtmekten başka hiçbir şey yapmamaları ayrı bir nüanstır.¹³
  

I.4.DEMOKRATİK DÖNEM(1989-...) :1989 yılı sonunda T.Jivkov iktidarının devrilmesiyle meydana gelen boşluk,yeni alternatifleri ve çözüm önerilerini beraberinde getirmiştir.1991 yılında Soğuk Savaş Dönemi’nin sona erip Varşova Paktı’nın dağılması,dünya iktisadi ve siyasi dengelerini değiştirmiştir.1991 sonrası dünyaya hakim olan genel düzensizlik,Bulgaristan’da da kendini göstermiştir.Ancak,bu dönemde Bulgaristan’ın dış politikasının temel eğilimi, Batı ile entegrasyon sürecine girmek ve bunun doğal sonucu olarak Brüksel ve NATO üyeliği kaçınılmaz olsa da tarafsızlık politikası ve Sovyetler Birliği ile yeniden işbirliğine gitme süreci göz ardı edilmemelidir.¹⁴

Bulgaristan’da bu dönemde değişmeyen tek şey, Türk azınlık kavramıdır.8 Ocak 1990’da Sofya’da toplanan konferansta hem etnik azınlık Türkler hem de ‘milliyetçi komünistler’ tatmin edilmişti.Yayınlanan bildirgeye göre;Türkler kendi adlarını alabilecek,ibadetlerini serbestçe icra edebilecek,kendi gelenek ve göreneklerini yaşatabilecek,Türkçe günlük hayatta kullanılabilecek ve Türkçe yayınlar neşredilebilecek ancak Bulgarca ülkede tek resmi dil olacaktı.¹⁵

Her ne kadar Bulgaristan’daki Türklerin durumunda olumlu değişmeler gerçekleşmişse de 1980’li yıllardaki terörün failleri ciddi bir yargılama sürecinden geçmemişlerdir.1997 yılında TBMM’yi ziyaret eden Bulgaristan Cumhurbaşkanı Peter STEYANOV yaşanan olaylardan duyduğu üzüntüyü dile getirirken;2002 yılında Bulgaristan Cumhurbaşkanı Yardımcısı komünizm döneminde yaşanan olaylardan dolayı Bulgaristan Türklerinden özür dilemişlerdir.¹⁶

Günümüzde nüfus oranı bakımından yüzde 10’u teşkil eden Türk Azınlık,komünizm sonrası dönemde demokrasinin gereğini yerine getirmişlerdir.Günümüzde 240 sandalyelik Bulgar Parlamentosunda 17 Haziran 2001 tarihli seçimde 21 milletvekili çıkarma başarısını gösteren Ahmet DOĞAN’ın önderliğindeki Hak ve Özgürlükler Hareketi,Bulgaristan Türklerinin bel bağladığı tek umuttur.Ayrıca bu siyasal oluşumun Bulgar milliyetçilerini harekete geçirecek ve Türk azınlığı ayrılıkçı bir unsur olarak gösterecek çalışmasının olmadığının da altını çizmekte fayda vardır.

II.BÖLÜM: BULGARİSTAN TÜRKLERİNİN ULUSLARARASI HUKUKSAL KONUMUNU BELİRLEYEN SİYASAL BAĞITLAR

İkili ve çok taraflı uluslar arası antlaşmalar Türk Azınlığının hak ve özgürlüklerine saygı göstermeleri bakımından Bulgaristan’ı sorumlu kılmıştır.Aynı şekilde yapılan antlaşmalar Türkiye’yi de Bulgaristan Türkleri üzerinde söz sahibi yapmışken,bu durum sadece tarihsel,ulusal ve insanlık açısından değil;hukuki bakımdan da geçerlidir.Bulgaristan Türklerinin konumunu belirleyen uluslar arası antlaşmalar,Bulgaristan’ın iç hukukundan daha üstün olduğundan yaptırım gücü son derece yüksektir.O halde, Bulgaristan Türkleri üzerinde konuşurken sadece Bulgar Devletinin bir iç sorunu olarak bakmak,bizi hataya itecektir.

İnceleyeceğimiz antlaşmaları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. 
   Berlin Antlaşması (1878)
   
2. 
   İstanbul Protokolü ve Sözleşmesi (1909)
   
3. 
   1913 Antlaşması ve Müftülerle İlgili Sözleşme
   
4. 
   Neuilly Barış Antlaşması(1919)
   
5. 
   Türkiye-Bulgaristan Dostluk Antlaşması (1925)
   
6. 
   Türk-Bulgar İkamet Sözleşmesi (1925)
   
7. 
   1947 Tarihli Bulgar Barış Antlaşması
   
8. 
   1968 Türk-Bulgar Göç Antlaşması
   
9. 
   İnsan Hakları İle İlgili Sözleşmeler
   

II.1.BERLİN ANTLAŞMASI (1878):1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında imzalanan ve Türklerin ilk kez azınlık durumuna düştüğü Berlin Antlaşması’nda Türklerle ilgili olarak ilginç düzenlemelerin varlığı dikkati çeker.

Berlin Antlaşması’nın 4.maddesinin ikinci paragrafına göre,Bulgaristan’daki Türklerin “hak ve çıkarlarının gözetileceğine” değinilmektedir.Ayrıca ,o dönemdeki Türk-Müslüman Azınlık için sadece Türk sözcüğünün tercih edilmesi ayrı bir nüanstır.5.madde ise;Türklere dini,kültürel haklar tanınacağını ve bunların hiçbir şekilde engellenmeyeceğini ön görmektedir:”Bulgaristan’da din ve mezhep ayrımı gözetilemez.Ayrı din ve mezhepten olan azınlıklar,tıpkı Bulgar çoğunluk gibi bütün medeni ve siyasal haklardan yararlanırlar.Bulgar Hükümeti,azınlıklara ‘din ve ayin özgürlüğü’ sağlamakla yükümlüdür.Azınlıkların kendi dini liderleriyle olan ilişkileri engellenemez.”Aynı maddenin ilk cümlesi ise,Berlin Antlaşmasının Bulgar kamu hukukunun temelini oluşturduğunu,Bulgar anayasası ve yasalarının buna aykırı hükümler getiremeyeceğini,ayrıca bu antlaşmanın Bulgar iç hukukunun üstünde olduğunu belirmektedir.

Berlin Antlaşması’nın 12.maddesi Bulgaristan Türklerinin taşınmaz mallarıyla ilişkilidir.Bu madde uyarınca,Türkler,Bulgaristan’dan göç etmiş veya ayrılmış bile olsalar geride bırakacakları mülklerini koruyabilirler.Bu taşınmazların sahipleri Bulgaristan’dan ayrıldıklarında Bulgar devlet makamları bunlara el koyamayacaktı.¹⁷

Berlin Antlaşması çok taraflı bir antlaşma olduğundan Bulgaristan,sadece Türk Devleti’ne karşı değil;Avrupa devletlerine karşı da sorumluluk atına girmiştir.Bu antlaşma ile kurulan Bulgar Prensliği, Türklere her türlü serbest yaşama olanağını vermeyi taahhüt ettiği halde,zaman ve yer esasına bu antlaşmanın hükümleri hiçe sayılmış,Türk azınlığa karşı ‘parçala-yönet’ politikalarına girişilmiş ve Türk nüfus İmparatorluk Türkiye’sine göçe zorlanmıştır. ¹⁸
II.2.İSTANBUL PROTOKOLÜ VE SÖZLEŞMESİ (1909):1908 yılında Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmesinden sonra Osmanlı Devleti ile Bulgaristan Krallığı arasında 19 Nisan 1909’da imzalanan,bir protokol ve eki olan sözleşmeye göre,Bulgaristan’daki Müslümanların dini hak ve örgütlenmeleri hakkında detaylı bir tespitler zinciri oluşturur.¹⁹

Bulgaristan’daki Türk Azınlığı tıpkı Bulgar çoğunluk gibi bütün hukuki ve siyasi haklardan istifade edebilecek,okullarını,camilerini ve mescitlerini koruyup yaşatabileceklerdir.Ayrıca bu protokole göre,Bulgaristan’daki Türk-İslam eserleri Bulgaristan’ın bir iç sorunu olmaktan çıkarak Devletler Hukuku güvencesi altına alınmış ve Türk Hükümeti gerek Bulgaristan’daki Türk Azınlık, gerekse Bulgaristan’daki Türk-İslam Kültürüne ait eserler üzerinde hak sahibi olmuştur.

II.3.1913 ANTLAŞMASI VE MÜFTÜLERLE İLGİLİ SÖZLEŞME:

Balkan Savaşları (1912-13) sonunda 29 Eylül 1913 tarihli,Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında bir barış antlaşması imzalanmıştır.²⁰ Bu antlaşmaya göre,Bulgaristan’a bırakılan topraklardaki Türk-Müslüman nüfus Bulgar uyruğuna geçerken;4 yıllık bir süre zarfında kanısı değiştiyse Türk uyruğuna geçebilme şansını elinde tutabiliyordu.Çocuklarda reşit olduktan sonra bu hakka nail olabilmekteydi.Ancak Türk uyruğuna geçmek isteyenler 4 yıl içinde Türkiye’ye göçmek zaruretinde olup kendileriyle birlikte Taşınır eşyalarını ve mal varlığını götürebiliyor ve bunlar için gümrük parası ödemiyorlardı.Bununla beraber,Bulgar uyruğunda kalmayı tercih eden Türk azınlık,Bulgarların sahip olduğu her türlü medeni ve siyasal haklardan yararlanabiliyordu.²¹

Antlaşmanın teorik kısmına bakıldığında 8.madde,Bulgaristan uyruklu Müslümanların Bulgar unsurlarla hukuksal ve siyasal bazda eşit olacaklarını,ayrıca dini serbestliklerinin bulunacağını ve örf,adet ve dini örgütlenmelerine saygı gösterileceğini vurgulamaktadır.12.madde ise Müslüman vakıflarının korunmasına ilişkindir.Bu antlaşmanın ikinci eki ise Bulgaristan’daki müftülerin görev ve sorumluluklarını saptamaktadır.²²
III.4.NEUİLLY BARIŞ ANTLAŞMASI (1919): I.Cihan Harbi’nden mağlup çıkan Bulgar Devleti, 27 Kasım 1919 günü Paris yakınlarında bulunan Neuilly’de İtilaf Devletleriyle imzaladığı barış antlaşmasının içeriği dokuz bölümden oluşmaktaydı.Türk Devleti’nin taraf olmadığı bu antlaşmanın 4. bölümü Bulgaristan idaresindeki azınlıklarla ilgilidir.Bulgar Devleti,bu hükümlerin anayasa değerinde olduğunu onaylarken,Bulgar anayasasının, kanunlarının ve resmi kararlarının azınlıkların korunmalarıyla ilgili hükümlere aykırı olamayacağını resmen kabul etmiştir.

Neuilly Antlaşması’nın 4.bölümüne göre,

• 
  Bulgar Devleti din,dil,ırk ve milliyet ayrımı gözetmeyecek,
  
• 
  Topraklarında yaşayan azınlıklara tam eşitlik sağlayacak,
  
• 
  Bulgaristan’daki azınlık grupları dini vecibelerini serbestçe yerine getirme hürriyetine sahip olurlarken;tıpkı bir Bulgar fert hukuksal ve siyasal hakların kullanılması bağlamında ayrıma tabi tutulmayacak,
  
• 
  Azınlıklar,devlet memurluğuna girebilecekler,istedikleri mesleği veya zanaatı seçebilecekler,
  
• 
  Ayrıca, azınlıklar eğitim-öğretim kurumları,dini ve sosyal kurumlar açabilecekler,bunları denetleyip yönetebilecekler ve aynı zamanda bu kurum ve kuruluşlarda kendi dillerini özgürce kullanabileceklerdi.Azınlık unsurlar yoğun olarak yaşadığı yerlerde,Bulgar Hükümeti devlet ve belediye bütçelerinden bu azınlık okullarına,dini ve sosyal kurumlara yardım yapacaktır.²³
  

Neuilly Antlaşmasının IV:bölümünün 49’dan 58.maddeye kadar olan kısımları azınlıklarla ilgilidir.bu antlaşmanın 54.maddesinde;

“Etnik,dil ve din azınlıklarına mensup olan Bulgar vatandaşları,öbür vatandaşlar ile aynı haklardan yararlanacaklar,hayır kurumları,dini ve sosyal kurumlar ,okullar ve benzeri eğitim kurumları kurup yönetebilecekler,burada kendi dillerini serbestçe kullanıp,serbestçe ibadet edebileceklerdir.”denmektedir.

II.5.TÜRİYE-BULGARİSTAN DOSTLUK ANTLAŞMASI (1925):Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan kısa bir süre sonra 18 Ekim 1925’te ²³ Ankara’da Bulgaristan ile ‘dostluk antlaşması’ imzalanmıştır.Bu antlaşmanın Türk-Bulgar ilişkilerine yeni bir yön verdiği;ekonomik,sosyal,kültürel ve hukuki bağları daha da kuvvetlendirdiğini belirtmek yanlış olmaz.

Antlaşmada süre ile ilgili olarak hükümlerin mevcut olmaması,daimi ve devamlı bir dostluk bağının kurulmak istenmesine bağlanmaktadır.Bulgaristan’la bu dönemde geliştirilmek istenen siyasi ilişkiler bu tarihteki dostluk antlaşmasının temelinde yatmaktadır.

Dostluk antlaşmasındaki ek protokolün A paragrafındaki hüküm aynen şöyledir:

“İki hükümet azınlıkların korunmasına ilişkin olarak,Neuilly Antlaşmasında yazılı hükümlerin tümünden Bulgaristan’da oturan Müslüman azınlıklarını ve Lozan Antlaşması’nda yazılı hükümlerin tümünden Türkiye’de oturan Bulgar azınlıkları yararlandırmağı,karşılıklı olarak yükümlenir.”²⁴

Bu dostluk antlaşmasının halen yürürlükte olması,Türk-Bulgar ilişkilerinin en gergin olduğu süreçlerde bile geçerliliğini koruması ve azınlıklarla ilgili hükümlerin halen bağlayıcı bir unsur olması her iki tarafı da uluslararası hukuk açısından bunlara uymasını zorunlu kılar.

II.6.TÜRK-BULGAR İKAMET SÖZLEŞMESİ (1925):Dostluk antlaşmasının imzalandığı tarihte Bulgaristan ile bir de ikamet sözleşmesi imzalanmıştır.Bulgaristan Türklerinin anavatan Türkiye’ye serbestçe göç etmelerine olanak sağlayan sözleşmenin ikinci maddesi aynen şöyledir:

“Akit taraflar,Bulgaristan Türklerinin veya Türkiye Bulgarlarının isteğe bağlı göçlerine hiçbir engel çıkarılmamasını kabul ederler.Göçmenler yanlarında taşınır mallarını ve hayvanlarını götürmek ve taşınmaz mallarını serbestçe tasfiye etmek hakkına sahip olacaklardır.Taşınmaz mallarını kesin gidişlerinden önce tasfiye etmemiş olanlar,göç gününden başlamak üzere,iki yıllık bir süre içinde bu tasfiyeyi yapmak zorundadırlar.

Malların tasfiyesinden elde edilen paraları ilgililerin dışarı çıkarma biçimi konusunda iki hükümet arasında bir antlaşma yapılacaktır.”

Bu sözleşme karşılıklı göç olgusu belli bir düzene bağlarken,sağlıklı işleyiş tarzı dönemden döneme farklılık göstermektedir.Şöyle ki,en dürüst şekilde uygulanışı Ulu Önder Mustafa Kemal ATATÜRK döneminde gerçekleşirken,halen bağlayıcı olduğu halde Bulgaristan Halk Cumhuriyeti’nde yüklendiği misyonu yerine getirememiştir.Halen yürürlükte olduğundan bahsetmekle birlikte, Sosyalist Düşüncenin Bulgaristan’daki iktidar süresince meydana gelen uluslararası hukuk ihlalleri 1925 tarihli Türk-Bulgar İkamet Sözleşmesinin sağlıklı işleyişine engel olmuştur.Ancak,Soğuk Savaş Dönemi’ndeki gevşek iki kutuplu siyasal dengenin yapısına bakmak, Türk-Bulgar ilişkilerinin tarihsel sürecinde oluşan dalgalanmaların nedenini de ortaya koyar.Kısacası,bu sözleşme Bulgaristan Türklerinin isteğe bağlı göçlerine engel olmamakla yükümlüdür.²⁵
II.7. 1947 TARİHLİ BULGAR BARIŞ ANTLAŞMASI:II.Dünya Savaşı sonunda imzalanan Barış Antlaşması, 10 Şubat 1947 tarihinde Bulgaristan ile Müttefik Devletler arasında yapılmıştır.Halen yürürlükte olan antlaşmanın 2.maddesinde aynen şöyle denmekteydi:

“Bulgaristan,ırk,cinsiyet,dil farkı gözetmeksizin egemenliği altındaki tüm insanların söz,fikir ,basın,kültür,ve toplantı özgürlükleri dahil tüm temel insan hak ve hürriyetlerden yararlanmasını sağlayacak ve bütün gerekli tedbirleri alacaktır.”denmektedir.²⁶

Antlaşmada geçen ‘temel hak ve özgürlükler’ deyimi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nde adı geçen bütün hak ve hürriyet sistemini kapsamaktadır.Ancak bu ilkeler tam manasıyla uygulansaydı,Bulgaristan’daki Türk azınlığa karşı şovenist politikalar izlenmezdi.

1947 Bulgar Barış Antlaşması’nın 3.maddesine göre Bulgaristan, her türlü ayrımcılığı kaldırmakla yükümlüyken,madde şu şekildeydi:”...ayrımcı nitelikteki mevzuatını kaldırmak için tedbirler almış olan Bulgaristan,bu tedbirleri tamamlamayı ve ilerde de bu maddede açıklanmış olan amaçlarla bağdaşmayacak hiçbir tedbir almamayı veya hiçbir yasa çıkarmamayı taahhüt eder.”²⁷

II.8. 1968 TÜRK-BULGAR GÖÇ ANTLAŞMASI:22 Mart 1968 günü Türkiye ve Bulgaristan dış işleri bakanları arasında imzalanan sınırlı göç antlaşması, basın literatüründe ‘Akraba Göçü ‘ olarak da geçmektedir.

‘İyi komşuluk ve dostluğun ‘önemli bir semeresi de yakın akrabaları 1952’ye kadar Türkiye’ye Bulgaristan’da kalmış Türk vatandaşlarının da Anavatan Türkiye’ye yerleşmelerine olanak sağlayan bir anlaşma mahiyetindedir.²⁸ Todor Jivkov’un umduğu temenninin gerçekleşmemesi sonucu Bulgaristan ile Türkiye arasında sorun olan 1 milyonun üzerindeki Türk’ten 1978 yılı sonuna kadar 130.000 Türk’ün Türkiye’ye göç ettiği biline gelen bir gerçektir.

II.9.İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ SÖZLEŞMELER:

Bulgaristan’daki Türk azınlığın hakları ikili antlaşmaların yanı sıra çok taraflı anlaşmalarla garanti altına alınmıştır.Bu durumda denebilir ki,Bulgaristan’daki Türkler hem azınlık hukukundan hem de insan haklarından yararlanmak durumundadırlar.Bulgaristan’daki Türklerin hukuksal bazda haklarını onaylayan uluslararası sözleşmelere bakmak ve içeriğine kısaca değinmek Türk Azınlığının haklarının nasıl çiğnendiğini ortaya koyar.

1. 
   BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ANTLAŞMASI: II.Dünya Savaşı’nın zoraki meyvesi olan BM Teşkilatı, 26 Haziran 1945’te dünya devletlerini ortak bir paydada toplayıp,dünya barışını ve güvenliğini sağlamak;siyasal,kültürel,ekonomik ve diğer sorunları ortak bir şekilde paylaşmak amacıyla kurulmuştur.135 üyenin imzasını taşıyan antlaşmaya Türkiye 28 Eylül 1945’te,Bulgaristan ise 14 Aralık 1945’te imza atmıştır.²⁹ Bu antlaşma sayesinde azınlık gruplarının hak ve özgürlüklerini elde etme,yönetime katılma,hakkını arama gibi faaliyetleri milletler arası hukuka bağlanmıştır.
   
2. 
   JENOSİT SÖZLEŞMESİ (1948):Kelime anlamı ‘soykırım’ demek olan Jenosit, 9 Aralık 1948 tarihinde Paris’te dine,ırk veya herhangi bir gerekçeye dayanarak kitle halinde azınlık gruplarının ortadan kaldırılmasını önlemek amacıyla imza edilmiş bir sözleşmedir.İster savaş ister barış zamanında olsun,insanlığa karşı işlenen suçun kabul edilmeyeceğini taahhüt etmektedir.³⁰
   
3. 
   IRK AYRIMINI ORTADAN KALDIRAN SÖZLEŞME:Birleşmiş Milletler Genel Kurulu,20 Ocak 1963’te karar altına aldığı 11 maddelik bir bildiriyi,23 maddelik bir sözleşme haline getirerek,insan haklarına saygı duyulmasını,insanlar arasında belli kriterlere göre ayrım yapılmamasını öngörmektedir.Bulgar Devleti, bu sözleşmeye 8 Ağustos 1966 tarihinde taraf olmuştur.³¹
   
4. 
   MEDENİ VE SİYASAK HAKLAR İLGİLİ SÖZLEŞME:16 Aralık 1966 tarihinde Birleşmiş Milletler genel kurulunda kabul edilmiş olup,23 Mart 1976 tarihinde yürürlüğe giren bu sözleşme bireysel hak ve özgürlüklerin ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
   

Bulgaristan’ın 21 eylül 1970 günü taraf olduğu sözleşmede dine v e ırka dayalı nefretin yasaklanması ön görülmüştür.

5. 
   EKONOMİK,QSOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR SÖZLEŞMESİ.31 maddeden oluşan bu sözleşmenin kabul ediliş tarihi 3 ocak 1976’dır.Genel Öğütleme niteliği taşıdığından işleyişli diğerlerinden farklılık arz etmektedir.
   
6. 
   IRK AYRIMININ ÖNLENMESİ VE CEZALANDIRILMASI HAKKINADAKİ SÖZLEŞME:Bulgaristan’ın 1973 yılında katıldığı sözleşmeye göre;bir grup insan üzerinde şovenist politikalar ile baskı kurmak,insanlık dışı davranışlarda bulunmak,işkence yapmak yasaklanmıştır.³²
   
7. 
   İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRİSİ:10 Aralık 1948 tarihinde Paris’te kabul edilen bildiride insan hakları,azınlık hakları,etnik veya dinsel azınlıkların korunmasına yönelik hükümler içermektedir.Bulgaristan’ın da imzasının bulunduğu bu antlaşmada belirlenen yükümlülükleri yerine getirmeyerek Türk azınlık grubu üzerinde şovence siyasalar sergileyen Bulgaristan’a Cenevre Sözleşmesi hatırlatılmalıdır.Cenevre Sözleşmesi’nin içeriği şu şekildedir:
   

“Ülkesindeki azınlıklara karşı ayrımda bulunmak,insan haklarının özünü teşkil ettiğine ve uluslararası anlaşmalar bunu genellikle uygulanacak bir hüküm olarak yorumlandığına göre,herhangi bir devletin medeniyet seviyesinin ve derecesi de azınlıklara yaptığı muamele ile ölçülür.³³

8. 
   HELSİNKİ DEKLERASYONU:1975 yılında Finlandiya’nın başkenti Helsinki’de imzalanan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Anlaşması’nın en önemli yönü, insan hakları konularına ağırlık verilmesi ve bu konulara Varşova Paktı üyesi ülkelerin de imza basmalarıdır.Sovyet Rusya’nın dahi altına imza koyduğu böylesi bir sözleşmenin diğer imzacısı Bulgaristan,kısa süreli sözlerini tutamayarak, toprakları üzerinde yaşayan Türk Azınlığa karşı soykırım faaliyetlerine devam etmiştir.³⁴
   

SONUÇ
Tarihsel objektiflik ve uluslar arası hukuk açısından irdelemeye amacında olduğumuz bu çalışmada,Bulgaristan Türklerinin ilk kez azınlık konumuna düştüğü 1878’den günümüze kadar geçen süre zarfında geçmişlerini, kendilerine tanınan hakları ve Devletlerarası Hukuk açısından bağlayıcılık özelliği bulunan anlaşmaları ele aldık.Ortaya çıkan sonuçlar ana hatlarıyla şu maddelerden oluşmaktadır.

• 
  XIV.yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı egemenliğine boyun eğen Bulgarlar,yaklaşık olarak 500 yıl Osmanlı Türk Devleti’nin hoşgörülü,barış ve adalet dolu himayesinde sürdürmüştür.Osmanlı Devleti’nin bu sıfatları hak etmesinin yegane sebebi Balkanlara hükmetmeye başladığında soykırım hareketlerine girişmemiş olmasıdır.Aksi gerçekleşseydi,bugün Balkanlarda Tek bir kavmin kalmamış olması gerekirdi ve Kırcali’de Türk bayrağı dalgalanırdı.
  
• 
  Tarihte en fazla zulme uğramış Türk topluluklarından biri olan Bulgaristan Türkleri,azınlık konumuna düştükleri 1878 Berlin Antlaşması’nın ardından Bulgarların sistematik olarak giriştikleri asimilasyon faaliyetlerine maruz kalmışlardır.
  
• 
  Farklı soykırım metotlarını kullanmaları Bulgarları ilkçağ kavimleriyle terazinin aynı kefesine konmasına zemin hazırlamıştır.Türkiye’de gerçekleşen en ufak bir hukuk dışı uygulamada ayağa kalkan Batılı devletler,söz konusu Bulgaristan’daki zulüm olunca duydukları ‘üzüntüyü’ dile getirmekten başka hiçbir şey yapmamışlardır.
  
• 
  Rusya’nın temel devlet politikalarının Balkanlardaki hararetli savunucusu olan Bulgaristan’ın Türk Azınlığa yönelik şovenist politikalarının temelinde ‘2.Kıbrıs’ olma sendromu yatmaktadır.azınlık durumundayken yaptıkları soykırımlar sonucu egemen unsur haline gelen Bulgarlar,hızla artan Türk nüfusun bir gün çoğunluk durumuna geçip Türkiye’ye katılmalarına kuşkuyla bakan Bulgar Devleti,Türkleri baskı altında tutma araçlarını kullanmaktadır.
  
• 
  1989 yılından sonra hızla gelişme gösteren Türk-Bulgar ilişkilerinde temel unsur olan Türk azınlık,Türk dış politikasındaki temel yanlışlıkların bedelini ağır ödemiştir.Ne var ki, karşılıklı dostluk ilişkileri her iki tarafın da menfaatinedir.Yardımlaşmayı ve ortak hareket etme bilincini geliştirmek için çok boyutlu işbirliğine gidilmelidir.
  
• 
  Önemli sayılabilecek noktalardan biri de Bulgaristan’daki Türk azınlık ile Türkiye’deki Kürt varlığının karşılaştırılmasıdır.Birbirleriyle kıyaslanamayacak kadar aralarında fark bulunan bu kuramın çürüklüğünün göstergesi;Türkiye Cumhuriyeti’nin Lozan’da azınlık grubu olarak sadece Ermeni ve Rum nüfusunu tanırken, Bulgar Devleti’nin Türk azınlığı en başından beri tanımasıdır.
  

Türk-Bulgar ilişkilerindeki şüphenin temelinde geçmişteki lekeler,Bulgaristan’ın uluslar arası hukuk ihlalleri ve Türk azınlığa teminat veren kendi anayasasını çiğnemiş olması yatmaktadır.Ancak,değişen dünya şartlarının zorunlu hale getirdiği karşılıklı bağımlılık prensibi ikili ilişkilerin gelişmesine yön vermektedir.

1 Ömer TURAN,Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri,Balkan Türkleri,ASAM Yayınları,Ankara 2003,s.90

2 Yıldırım AĞANOĞLU,Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanların Makus Talihi GÖÇ,Kum Saati Yayınları,İstanbul 2001,s.33

1Ömer TURAN,a.g.m.,s.20-21

4 Tuğg. Halil ŞİMŞEK,Türk-Bulgar İlişkileri ve Göç,Harp Akademileri Basımevi,İstanbul 1999,s.90

5 Kamuran Özbir,Bulgar Yönetimi Gerçeği Gizleyemez,Başkent Gazetecilik,İstanbul 1986,s.30

6 Ömer TURAN,a.g.m.,s.23

7 Ayşe KARAPINAR,Türkiye-Bulgaristan İlişkilerinin Bulgaristan Türkleri Açısında Değerlendirilmesi,Stratejik Araştırmalar Dergisi,Yıl:1 Sayı:2 Eylül 2003,s.206

8 M.Türker ACAROĞLU;Bulgaristan Türklerinin Dünü-Bugünü-Yarını,X.Türk Tarih Kongresi Ankara:22-26 Eylül 1986,Kongreye sunulan Bildiriler IV:Cilt,TTK Basımevi,Ankara 1993,s.1497

9 Bilal N.Şimşir,Bulgaristan Türkleri(1878-1985),Bilgi Yayınevi,İstanbul 1985,s.212

1⁰ Ayrıntılı bilgi için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Bulgaristan veya http://www.ireminternet.com/bulgaria/history.php?sect_id=history1

1¹ İlker ALP, Belge ve Fotoğraflarla BULGAR MEZALİMİ(1877-1989),Trakya Üniversitesi Yay.,Ankara 1990,s.232

1² Ayşe KARAPINAR,a.g.m.,s.208

1³ Saadettin GÖMEÇ;Türk cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi,Akçağ Yayınları,Ankara 1999,s.248

1⁴ Birgül DEMİRTAŞ-COŞKUN,Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Bulgaristan’ın Dış Politikası(1989-2000),Balkan Diplomasisi,ASAM Yayınları,Ankara 2000,s.231

1⁵Ayşe KARAPINAR;a.g.m.,s.209

1⁶ Ömer TURAN;a.g.m.,s.27

1⁷ Bilal N..ŞİMŞİR,a.g.e.,s.366

1⁸ Tuğg.Halil ŞİMŞEK,a.g.e.,s.89

1⁹ Ömer E.LÜTEM;Tarihsel Süreç içinde Bulgaristan Türklerinin Hakları,Balkan Türkleri,ASAM Yayınları,Ankara 2003,s.45

2⁰ Nevzat GÜNDAĞ,1913 Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi,II.Baskı,Ankara 1987,s.148

2¹ Cengiz HAKOV,1913 Yılında İstanbul’da İmzalanan Bulgar-Türk Antlaşması ve Bulgaristan Türk-Müslüman Nüfusun Hakları,XIII.TÜRK TARİH KONGRESİ Ankara:4-8 Ekim 1999 Kongreye Sunulan Bildiriler III:Cilt-I.Kısım,TTK Basımevi 2002,s.421

2² Ömer E.LÜTEM,a.g.m.,s.45-46

2³ Bilal N.ŞİMŞİR,a.g.e.,s.374-375

2³ İsmail SOYSAL,Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları(1920-1945) I.Cilt,Ankara 1983,s.255

2⁴ Prof. Dr. Hamza EROĞLU,Belleten Cilt:LI Sayı:199-201 TTK Basımevi,Ankara 1988,s.1342

2⁵ Türk Kültürü Dergisi,Sayı 264,Nisan 1985,s.250

2⁶ Kamuran ÖZBİR;a.g.e.,s37

2⁷ Bilal N.ŞİMŞİR,a.g.e.,s.381

2⁸ Kayhan SAĞLAMER,Cumhuriyet,20 Mart 1968

2⁹ Tuğg.Halil ŞİMŞEK,a.g.e.,s.194

3⁰ İsmail SOYSAL;Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları CİLT II (1945-1990), Türk Tarih Kurumu Basımevi,Ankara 2004, s.185

3¹ Kamuran ÖZBİR,a.g.e.,s.38-39

3² Tuğg.Halil ŞİMŞEK,a.g.e.,s.200

3³ Tuğg.Halil ŞİMŞEK,a.g.e.,s.200-201

3⁴ Tuğg.Halil ŞİMŞEK,a.g.e.,s.202