I d I n I a V a 3IV1ho nin
Yüklə 8,6 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TOPKAPI MEZARLIĞI
- TOPKAPI SARAYI
- Bâb-ı Hümayun
TOPKAPI MEZARLIĞI 280
281 TOPKAPI SARAYI Melling'in gravüründen bir ayrıntıda Topkapı Sarayı. de çalışması dolayısıyla Krikor Balyan olabileceği yolunda bir görüş vardır. J. F. Lewis'in 1838'de basılan albümünde yer alan bir litografide Nusretiye Camii ile birlikte görülen kışla üç katlıdır ve köşelerinde, III. Selim döneminde olduğu gibi, altında kayıkhanesi ile birlikte çıkmalı bir bölüm vardır. Genel hatlarıyla ampir üslubunu yansıtan kışlanın üst iki katında bulunan dörderli gruplar halindeki pencerelerin arasından, zemin kattan başlayan ve saçak hizasında son bulan pilastr-lar geçer. Litografiden ayrıca, Boğazkesen Yokuşu başında bulunan Tophane Müşirliği binasının yerinde olan III. Selim tarafından yaptırılmış topçubaşılara ait küçük bir daire görülmektedir. Yine aynı sanatçıya ait diğer bir resimde ise buranın girişi ayrıntılı olarak yer alır. Topçubaşı binası 1863-1864'te yanmış, Abdülaziz tarafından, yanan binanın yeri ve Topçu Mektebi arsası birleştirilmek suretiyle, müşirlik binası yaptırılmıştır. Bir kışla girişini anımsatan esas holü ve plan şekli ile tipik bir Türk yapısı olan iki katlı yapının dış görünüşü ise Batılı tarzda idi. Tophane-Salı-pazarı yolu yapımı sırasında önce girişteki porş çıkıntıları, 1956'da da tamamı yıktırılmıştır. Yerine de beton bir teras ve altına dükkânlar yaptırılmıştır. Tophane-i Âmire'ye Abdülmecid 1847' de bir marangozhane, Abdülaziz ise 1866' da başka yapılar ekletmiştir. 1867 tarihli Devlet Salnamesi 'nde Tophane-i Âmire yapıları şöyle sıralanır: Top dökümhanesi, vapur makinehanesi, marangozhane, demirhane, çarkhane, saraç atölyesi, nakkaş atölyesi, alethane, terzihane, avadanlık-hane, mastarhane, kılıçhane, tüfenkhane, sandık ve model atölyeleri. Melling, Voy&ge Tophane-i Âmire I. Dünya Savaşı'ndan sonra önemini yitirmiş ve yapılar zamanla terk edilerek harap olmaya bırakılmıştır. Buna paralel olarak kentin büyümesi ve yapılaşmanın yayılması sonucu şehir içinde kalan kışlalar ve yan tesisler yok olmuş ve tesis külliye hüviyetini kaybetmiştir. Bugün bu yapılardan sadece iki dökümhane binası ve bunların yanında kalıp- hane olarak kullanıldığı sanılan bir yapı kalmıştır. Uzun süre bakımsız kalan bu yapılar, asıl amacının dışında birçok hizmetler vermiştir. 1955'ten sonra Askeri Mü-ze(-0 olarak düzenlenmesi düşünülmüş, ancak bu görüşten vazgeçilerek Askeri Müze'nin deposu olarak kullanılmıştır. Daha sonraları Top Teşhir Müzesi olarak değerlendirilmeleri düşünülmüş ve 1972'den itibaren koruma onarımları sayılabilecek üst yapı ve duvarların onarımına başlanmıştır. Restorasyonun büyük harcamalar gerektirmesi sonucu bu düşünceden de vazgeçilerek yapılar 1992'de Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi'ne devredilmiştir.
AYŞE YETİŞKİN KUBİLAY TOPKAPI MEZARLIĞI Topkapı Mezarlığı'nın tarihçesinin II. Meh-med (Fatih) dönemine (1451-1481) kadar indiği kabul edilebilir. II. Mehmed 5 Nisan 1453'te İstanbul'u kuşatmaya başladığında Top Kapısı karşısına denk gelen bir yere (bugünkü Maltepe civarı diye düşünülüyor) otağını ve karargâhını yerleştirmişti. Bu tarihten itibaren başlayan savaşlar sırasında ölen askerlerin gömüldüğü yerin Topkapı Mezarlığı'nın nüvesini teşkil ettiği düşünülebilir. Bununla birlikte Fatih dönemi sonlarında Edirnekapı ve Topkapı arasında suru takiben uzanan ve Top Yıkugı Mahallesi olarak anılan bir yerleşme biriminin olduğu- nu ifade eden kaynaklar bize burada mezarlıkların teşekkül etmiş olabileceğine dair bir ipucu veriyor. Yine aynı devirlerde kurulu olduğu anlaşılan Pazartekke'de Manastır Mescidi Mahallesi ile, Topkapı civarında Molla Gürani Camii Mahallesi gibi mahallelerin ve çevredeki diğer yerleşme alanlarının da sur dışındaki mezarlıkların oluşumuna katkıda bulunduğuna muhakkak gözüyle bakılabilir. Böylece Topkapı dışında bütün kara surları boyunca uzandığı anlaşılan mezarlıklardan günümüze pek az şey gelebilmiştir. Günümüzde Topkapı ve yakınında bü-yükşehir belediyesinin maliki bulunduğu üç mezarlık vardır. Bunlar Topkapı Mezarlığı, Topkapı Maltepe Mezarlığı ve Topkapı Çamlık Mezarlığı'dır. Mezarlıklar Mü-dürlüğü'nün verilerine göre bu mezarlıklardan Topkapı Mezarlığı 72.177 m2, Maltepe Mezarlığı 23.016 m2 ve Çamlık Mezarlığı 70.140 m2'lik bir alanı kaplamaktadır. Topkapı Mezarlığı'na halen çok az miktarda gömü yapılabilirken, diğer iki mezarlığın tamamen dolu olduğu ifade edilmektedir. YAŞAR ÇORUHLU
İstanbul Yarımadâsı'mn Marmara, Boğaziçi ve Halic'in buluştukları yere uzanan ilk platosu üzerindeki bu büyük saray (Sa-ray-ı Hümayun, Saray-ı Cedide-i Âmire, Yeni Saray) Osmanlı hanedanının ve imparatorluk tarihinin simgesel ve fiziksel en büyük verisidir. 19. yy'dan önceki belgelerde bu saraya Topkapı Sarayı denmez. I. Mahmud'un (hd 1730-1754) saray bahçesinde, eski Top Kapısı denen sarayın deniz kapısı arkasında yaptırdığı ve bir yüzyıl boyunca giderek büyüyen büyük ahşap saray Topkapısı Sarayı adını taşıyordu. Bu saray 1862'de bir yangında yok olduktan sonra, adı Yeni Saray'a verilmiştir. İstanbul'un fethinden 19. yy'da Dolmabah-çe Sarayı'nm(->) inşasına kadar geçen sürede Osmanlı saray ve konut mimarisinin bütün özelliklerini bulabileceğimiz Topka-
Topkapı Sarayı üzerinde bilimsel araştırmalar 20. yy'ın başına kadar yapılamamıştır. Özellikle harem bölümüne girileme-diği için bu konuda dışarıdan yapılan betimlemeler ya da Yalı Köşkü gibi bazı yapılara girmek olanağı bulmuş yabancıların betimlemeleriyle yetiniliyordu. İlk kez 1909'da C. Gurlitt(->), haremin bir rölöve-sini yapmıştır. Cumhuriyet döneminde Topkapı Sarayı Müzesi Müdürü Tahsin Öz'le(->) başlayan ve Milli Eğitim Bakan-lığı'nın Mualla Anhegger, Selma Emler, Ca-hide Tamer gibi restorasyon mimarları tarafından, özellikle haremin inşaat tarihine ilişkin bilgiler ortaya çıkarılmaya başlanmıştır. Daha sonra çeşitli araştırmacılar çalışmaya devam etmiş ve Topkapı Sarayı'na ilişkin bilgilerin bir koleksiyonu, S. H. El-dem ve F. Akozan'ın bir değerlendirmesiyle, 1981'de yayımlanmıştır. Fakat yapı konstrüksiyon analizine dayanan güvenilir bir kronolojik inşaat tarihi henüz gerçekleştirilmemiştir. Sarayın Yerleşme Düzeni: Topkapı Sarayı bir müstahkem kenttir, bir "kal'a-i sultanidir. Sur-ı Sultani(-0 ile çevrili, içinde binlerce kişinin yaşadığı bir kenttir. İstanbul içindeki konumu eski Orta Asya ve İslam geleneklerine uygundur. Örneğin eski Merv kentinin ya da Halep'in planları incelendiğinde kalenin surlarla çevrili kente, büyük bir halkaya, küçük bir halkanın birleşmesi gibi, bir dış noktada asıldığı ya da onunla kesiştiği görülür. II. Meh-med de (Fatih) (hd 1451-1481) İstanbul'u Topkapı Sarayı'nm gelişimi: Fatih dönemi, 16. yy sonu ve 18.. yy'ın ortalarındaki yerleşim planları. Nadide Seçkin
282
283 TOPKAPI SARAYI kün varlığıdır. Bu, varlığını Çin'e kadar izleyebildiğimiz bir kapı tipolojisidir. Büyük kemerli kapı, derin bir kemerli girinti içine yerleşmiştir. Kapıdan girilince kubbeyle örtülü orta bölümün iki yanında eyvanlar ve arkalarında kubbeli odalar vardır. Birinci Yer'e geniş beşik tonoz örtülü bir geçitten çıkılır. Bu geçit avlu tarafından bu- aldıktan sonra aynı şeyi yapmıştır. Fakat sonradan, Osmanlı kentlerinin bile surlara pek gereksinme duymadıkları yüzyıllarda, surların asıl rolü bir saltanat imgesi olmaktan öteye gitmez. Topkapı Sarayı ne Rönesans'tan sonra gelişen bir Avrupa sarayı, ne de bir ortaçağ şatosu imgesine yakındır. Sarayın planlanması törensel bir hiyerarşiden çok, basit, işlevsel bir düzene göre kurulmuştur. Bu kent-saray, sarayın iç yaşamının geçtiği Enderun'la sultanın mutlak otoritesi altında yürüyen idari işlerin ve daha genel saray hizmetlerinin görüldüğü bir Birun'dan oluşur. Bunun dışında ise büyük bir emniyet kuşağı oluşturan surlarla çevrili dış avlu ve bahçeler vardır. Bunun içindeki büyük meydan, sarayla halkın buluştuğu ve kentsel nitelikli bir alandır. Böylece saray-kent kapılarla birbirlerinden ayrılan üç temel işlev alanına ayrılmıştır. II. Mehmed fetihten sonra daha çok askeri ve ihtiyati bir nedenle, Yedi-kule Hisarı'nı(->), kentin denizle birleştiği eski kent kapısı çevresinde inşa ettirmiştir. Eski Saray !m(->) kent ortasındaki konumu ise anlaşılması zor bir seçimdir. Fakat onunla birlikte Topkapı Sarayı'nın eski Akropol Tepesi'nde inşaatına başlanmış olması ve Sur-ı Sultani'nin inşaatı, buranın geçici bir statü ile kullanıldığını gösteriyor. Fakat bu geçici statü bir yüzyıla yakın sürmüştür. Belki eski Tauri Forumu(->) üzerinde fetih sırasında mevcut bir kullanılabilir yapı kompleksinin varlığı bu kararda etkili olmuştur. Topkapı Sarayı sürekli olarak büyürken, biçim de değiştirmiştir. Yangın ve depremlerden çok, sultanların, kendilerinden önce var olan yapıları yıktırarak kendi köşk ve dairelerini yaptırmaları, sarayın tümel bir şemaya göre değil, küçük pavyonlar, köşkler, dairelerden oluşan "ad hoc" bir gelişme süreci içinde büyüdüğünü göstermektedir. Yeni Saray Abdülme-cid dönemine (1839-1861) kadar inşa edilmeye devam edilen kent içinde bir saltanat kentidir. Bu sürekli değişme olgusu, sultanların Topkapı Sarayı'na bir tek yapı gibi değil, bir kent gibi baktıklarını gösterir. Burada değişmeyen bir mimari şema yoktur. Davranışsal bir planlama vardır. Topkapı Sarayı'nda Emevilerin Hirbet el-Mefcer, Kasr el-Hayr ve Mşatta, Abba-silerin Gevsek el-Hakani ya da Gaznelile-rin Leşger-i Bazar'daki saraylarının formalizmi yoktur. Hattâ pavyon sisteminin egemen olduğu Elhamra, Lahor Sarayı ya da Ekber Şah'ın Fatehpur Sikri'deki sarayıyla da karşılaştıramıyoruz. İsfahan'daki Safe-vi sarayları da Topkapı'ya göre çok daha biçimsel istekler sergiler. Gerçi, haremin törensel şema dışında kalan büyümesi bir yana bırakılırsa, kapı yapılarının aksiyal olmaması dışında, Fatih döneminin Enderun ve Birun düzenlemesinin yeteri kadar biçimsel bir düzeni olduğu savunulabilir. Fakat ilk kuruluş, kısa bir süre sonra yapılmaya başlanan yeni yapılarla biçimsel saflığını yitirmiştir. Topkapı Sarayı'nda büyük aksiyal düzenlemeler, simetrik ve büyük mimari çekirdekler yoktur. Fatih döneminde en büyük üniteler Fatih Köşkü, Hırka-i Bâb-ı Hümayun d'Ohsson, Tableau Saadet ve Kubbealtı(-0 daireleridir. Bâb-ı Hümayun 1867'de yandıktan sonra, o kadar güçlü bir imparatorluk imgesi olduğu halde bir daha yapılmamış olması, Topkapı Sarayı'nı bir mimari bütün olarak değil, öğeleri zaman içinde değişen bir küçük kent olarak algılamak zorunluluğuna işaret etmektedir. Sur-ı Sultani: Saray-kenti çeviren surların, arkeolojik olarak incelenmemiş olmalarına karşın, yer yer, belki de daha da sürekli olarak, eski Bizantion surları temelleri üzerinde kurulmuş olmaları düşünülebilir. Surun ana girişi Ayasofya tarafında Bâb-ı Hümayun'dur. Buradan batıya doğru giderek meyili artan bir yokuşun sonunda Soğukçeşme Kapısı (bugünkü Gülha-ne Parkı Kapısı) vardır. Bundan sonra ilk kez III. Murad (hd 1574-1595) tarafından yaptırılan Alay Köşkü'nde(->) sur kuzeye döner. Denize doğru uzanan surun batı yönündeki büyük kapısı Demir Kapı'dır. Bu kapının arkasında sarayın büyük Meh-terhane'si vardı. Demir Kapı'dan önce iki tane küçük servis kapısı (koltuk kapısı) vardır. Sur, Yalı Köşkü'nün(->) olduğu yerde denizle buluşur. Bostancıbaşı Dairesi, sarayın kayıkları ve kayıkçıları (bostancı hamlacıları) burada bulunurlardı. Sur deniz kenarında doğuya doğru uzanarak (Sa-rayburnu denilen kıyı) bugün olmayan, iki kule ile pekiştirilmiş, sarayın en eski deniz kapısı olan Top Kapısı'na ulaşır. Bu kıyıda 17. yy'da yapılmış olan Sepetçiler Kasrı(->) vardır. Burada sur ile deniz arasında dar bir rıhtım bulunuyordu. Top Kapısı arkasında I. Mahmud'un yaptırdığı Topkapı Sa-hilsarayı vardı. III. Selim'in (hd 1789-1807) annesi için yaptırdığı Şevkiye Köşkü(->) özel bahçesi ve ahırlarıyla Topkapı Sahil-sarayı'ndan sonra geliyordu. Bugün olmayan bu yapıların yerleri, henüz yerinde duran Gotlar Sütunu(->) ile belirlidir. Bu sütunun arkasındaki kapı (üçüncü kapı) "Beşinci Yer" denilen harem terasına açılır. Sur, Sarayburnu'nda güneye doğru döner. Bu kıyıdaki ilk kapı, arkasında Bostancılar Tabhanesi bulunan, Odun Kapısı'dır. Gül-hane Meydanı denen büyük oyun meydanının önünde Değirmen Kapısı vardır. Bu kapının içinde sarayın ununu öğüten değirmen bulunuyordu. Bu kıyıda, sur üzerinde ilk kez II. Bayezid'in yaptırdığı, sonradan III. Murad döneminde Sinan Paşa tarafından padişah için yaptırılan Sinan Paşa Köşkü(->) vardır. Bunun hemen yanında sarayın çöpleri denize dökülürdü. Ahırkapı Feneri'ni(-0 geçtikten sonra Balıkhane Kapısı ve bugün olmayan Balıkhane Kasrı gelir. Sur bundan sonra biraz daha güneybatıya uzandıktan sonra, kuzeydoğuya kıvrılır. Bu noktada Otluk Kapısı vardır. Bu kapı dışında saray ahırlarının bir bölümü sur dışında bulunuyordu (bak. Ahırkapı). Bu kapıdan sonra sur oldukça meyilli araziyi izleyerek Bâb-ı Hümayun'a ulaşır. Bu surun uzunluğu 4 km'ye yaklaşır. Sur-ı Sultani'nin Bâb-ı Hümayunla birlikte tamamlandığı söylenebilir. Fatih Dönemi Sarayı: Saray yapılmadan önce Boğaz'a doğru uzanan bu platoda zeytinlikler arasında Ayasofya Kilisesi papazlarına ait konutlar vardı. Fatih döneminde, yerleşmenin üç ana avluya dayanan strüktürü kurulmuş ve anıtsal kapılar inşa edilmiştir. Burada, birçok sarayda görülen aksiyal bir düzenlemeye gidilmemesi daha önce var olan Türk öncesi dönem yapılarının varlığından kaynaklanmış olabilir. Çünkü böyle bir platformun yamaçlarında eski ve yüksek temel ve payanda duvarlarından yararlanmamak, kuşkusuz düşünülemezdi. Ayasofya(->) ve Aya İri-ni'nin(->) varlığı saray girişini doğuya çekmiştir. Sarayın yerleştiği platonun konumu bu kapı aksı üzerine simetrik bir yapılanma koymaya elvermeyen güneyden kuzeye uzanan bir aks oluşturmaktadır. En geniş yerinde 100 m'yi biraz geçen saray platosu, yapı tasarımının pavyon niteliği de göz önüne alınınca zaten inşaatın hemen her bölümde büyük bir alt yapı üzerinde olmasını gerektirmiştir. Bunun da daha önce mevcut temellerden ve teraslardan yararlanarak yapılması doğaldı. Bu saraysal olmaktan çok kentsel kompozisyonda işlevsel "zon'lar saptanmış ve onların içinde sultanın arzularına göre bağımsız öğeler yerleştirilmiştir. Arkeolojik araştırmalar yapılmadığı için, bugün mevcut yapılar dışında, bir ilk yerleşme planının fetihten önce mevcut yapı kalıntılarıyla ilişkisi saptanmamıştır. 1459-1468 arasında bir harem bölümünü içerip içermediği kesinlikle saptanamayan üçüncü üvlu ve idari bölümü içeren ikinci avlunun çevrelerindeki yapıların bir bölümü yapılmıştır. Sarayın dış duvarları ise fetihten 25 yıl sonra, 1478'de tamamlanmış ve daha önce başlayan harem ve idare bölümlerini çevirmiştir. Sur-ı Sultani üzerinde Ayasofya Meyda-m'na açılan sarayın ana kapısı olan Bâb-ı Hümayun'un inşaatı, 20. yy'ın başına kadar görülen kitabesine göre 883/1478'de bitmiştir. Bâb-ı Hümayun'un arkasında Aya İrini Kilisesi'ni de içeren, halkın girebildiği büyük meydanın, tarihinin hiçbir döneminde düzenli bir planı olmadığı söylenebilir. Fatih döneminde bu avluda sonradan olduğu gibi, bugüne kalmayan işlevsel bir yapılanma vardı. Fakat sarayın oturduğu platonun Marmara'ya doğru inmeye başladığı alan, içine çeşitli köşkler ve yapılar yapılsa da, her zaman sarayın bahçesi olarak kalmıştır. Bâbüsselam (Orta Kapı) Divan Avlusu'na (İkinci Avlu ya da İkinci Yer) açılır. Kritobulos(->), fetihten 10 yıl sonra revaklarla çevrili bu avlunun Marmara cephesinde mutfakların, Haliç cephesinde hasahır, Kubbealtı ve kulesinin olduğunu yazar. Bu genel yerleşme düzeni, Fatih'in bu yapılar yapılırken oturduğu Edirne Sarayı'nın Alay Meydanı düzenine benzer. Divanın toplandığı Kubbealtı'nm konumu sarayın harem bölümünden ulaşılacak şekilde düşünülmüştür. Bu avluda harem girişi önünde sultanın ayak divanı için tahtının kurulduğu, bugünkü gibi geniş bir saçak vardı (Taht Yeri). Bugün İkinci Avlu'daki hiçbir yapı Fatih döneminden değildir. Üçüncü Avlu, Enderun Avlusu'dur (Üçüncü Yer). Bu avluya girişin kapısı Bâ-büssaade'dir. Bu avluda ilk yapılan yapı Fatih Köşkü'dür. Bunun karşısında avlunun kuzeydoğu köşesinde Hasoda yapılmıştır. Aynı dönemde kapının hemen arkasında Arzodası(-») (sultanın kabul salonu), Enderun mektebi ve yatakhanesi, bir mescit ve belki sultanın kadınları için birkaç oda yapılmıştır. Fakat Fatih'in haremi Eski Saray'da idi. Fatih öldüğünde (1481) inşaatı devam eden Üçüncü Avlu yapıları içinde Fatih döneminden kalan, sadece, kısmen değişmiş olan Fatih Köşkü'dür. Bâb-ı Hümayun ve Birinci Avlu (Birinci Yer): Bâb-ı Hümayun'un özgün durumunu 1502'de İstanbul'a gelen Teodoro Spandugino ve Atinalı Laonikos Halko-kondiles'ten(-») öğreniyoruz. Bu mermer tören kapısı yazı ve bitkisel motiflerle bezemeli ve değerli taşlarla süslüydü. Üzerindeki ahşap galeri de sütunlu ve bezemeli Topkapı Sarayı'nın planı: 1. Bâbüsselam, 2. Mutfak kanadı, 3. Bâbüssaade, 4. Arzodası, 5. Fatih Köşkü, 6. Hekimbaşı Odası, 7. Ağalar Camii, 8. İç Hazine, 9. Raht Hazinesi, 10. Hasahır, 11. Kubbealtı, 12. Hırka-i Saadet, 13. III. Ahmed Kütüphanesi, 14. Sünnet Odası, 15. III. Murad Köşkü. Müller-Wiener, Büdlexikon bir yapıydı ve örtüsü kurşundu. Bâb-ı Hümayun'un geç döneme ilişkin resim ve gravürlerinde ise bu bezemeler yoktur. Bu kapının gezginlerin ilgisini çeken bir özelliği kapıların duvarlarına onları korumaya memur yeniçerilerin silahlarının asılma-sıydı. Bâb-ı Hümayun'un en belirgin özelliği masif giriş katı üzerinde ahşap köş- TOPKAPI SARAYI 284
285 TOPKAPI SARAYI Topkapı Sarayı'nın vaziyet planı: 1. Topkapı Sarayı, 2. Birinci Avlu, 3. ikinci Avlu, 4. Üçüncü Avlu, 5. Lala Bahçesi, 6. Sofa Köşkü, 7. III. Osman Köşkü, 8. Bağdat Köşkü, 9. Revan Köşkü, 10. Çinili Köşk, 11. Arzodası, 12. Bâbüssaade, 13. Bâbüsselam, 14. Gotlar Sütunu, 15. Gülhane Kasrı, 16. Bâb-ı Hümayun, 17. Darphane Köşkü, 18. Yeni Darphane, 19. Yalı Köşkü Kapısı, 20. Demir Kapı, 21. Yalı Köşkü, 22. Sepetçiler Kasrı, 23. Eski Kayıkhaneler, 24. Vükela Kapısı, 25. Şevkiye Köşkü, 26. Hasbahçe, 27. Hasahır, 28. Odun Kapısı, 29. incili Köşk, 30. Ahırkapı Feneri, 31. III. Ahmed Çeşmesi, 32. Ayasofya, 33. Soğukçeşme Kapısı, 34. Zeynep Sultan Camii, 35. Alay Köşkü, 36. Haseki Hamamı, 37. Balıkhane Kapısı, 38. Otluk Kapısı. Eldem-Akozan, Topkapı Sarayt'ndan sadeleştirilmiştir. yük bir eyvan olarak algılanır. Bu dış kapının kontrolünü yeniçeriler yaparlardı. Bâb-ı Hümayun'dan girildikten sonra sarayın dış bahçeleriyle buluşan, sınırları belirsiz, içinde sayısız işlevi ve onlara tekabül eden yapılan barındıran ve İstanbul'un herhangi bir meydanı gibi kalabalık olan, büyük alan (Birinci Yer) sarayın bütün işlerinin görüldüğü bir kent meydanıydı. Bugün çevresinde, Aya İrini dışında klasik dönemden hemen hemen hiçbir yapı kalmamış olan bu meydanda ve çevresinde sarayın silah depoları (Cebehane-i Âmire, anbar-ı mühimmat), sarayın özel darphanesi (dar-ü'1-darb-ı enderuni), büyük bir avlu içinde sarayın odun depoları (anbar-ı hime) ve odun taşıyan öküz ya da mandaların çektiği arabalar, öküzler için ahırlar, inşaat malzemesi depoları (anbar-ı âmire), saray yapılarının tamirlerini yapan atölyeler, bunları barındıran yapılar, İstanbul'un inşaat işlerini kontrol eden şeh-remininin bürosu, saray hasırlarının dokunduğu atölyeler (hasırhane-i hassa), Marmara tarafında 120 hastayı barmdıra-bilen saray hastanesi (tımarhane), saray fırını (furun-ı has), saraya su sağlayan sistemin atla çalışan dolabı, onu çalıştıranların yatakhaneleri, ahırları, mescitleri gibi sürekli ve geçici olarak yapılmış birçok yapı bulunuyordu. Bu avlu divana sunulan dilekçelerin toplandığı yerdi. Tarihi belli olmayan, fakat Hünername'de bir minyatürde poligonal, sivri çatılı bir pavyon olarak gösterilen yapı bu dilekçeleri işleme koyan memurların (kâğıt emini) çalıştıkları yapı olarak değerlendirilmiştir. Fakat divanda işi olanların Divan Meydam'na (İkinci Yer) geçtiklerini de biliyoruz. Bu meydan yeniçerilerin, baltacıların, acemi-oğlanlarının, ziyaretçilerin atlarının, seyislerin, inşaatçıların, oduncuların, işi olan halkın durmadan girip çıktığı, her zaman dolu bir kent meydanıydı. Bu meydandan haftada dört kez divana gelen ve giden vezirler ve büyük memurların, sultanı ziyarete gelen elçilerin alayları geçerdi. Orta Kapı'da atlarından inmek zorunda bulunan, bütün bu ziyaretçilerin hizmetlileri, atları, seyisleri, sarayın hizmetlerim gören yüzlerce görevli ve halkla karışarak meydanı doldururlardı. Fatih'in cenaze töreninde Alay Meyda-nı'nda 25.000 yeniçeri ve diğer saray mensupları toplanmıştı. Saray toplantılarına maiyetleriyle gelen divan mensuplarının adamları ve atları burada beklerlerdi. Sarayın ilk yapıldığı dönemlerde meydanın Marmara yönünde saray bahçelerini ve denizi görmek olanağı vardı. H. Sche-dePin(-0 Weltkmnik'inde bu avlu etrafında gösterilen revaklar büyük bir olasılıkla uydurmadır. Fakat avlu çevresinde ilk dönemden başlayarak yapılar ve duvarlar olmuştur. Burada arazi birdenbire düştüğü için zaten payanda duvarları yapmak gerekliliği vardı ve burada bekleyenlerin oturduğu sıralar bulunuyordu. Marmara tarafına yapılan yapılarla manzara giderek kapanmıştır. Hünername'de 16. yy'm sonlarında Alay Meydam'nı kısmen gösteren ilginç bir minyatür vardır. Doğu saraylarm- daki törenlerde, sultanın büyüklüğünün göstergelerinden biri egzotik hayvanların halka teşhir edilmesiydi. Alay Meyda-nı'nda, alaylarda ve bayram günlerinde Aya İrini önünde filler ve zürafalar bulundurulurdu. , Bâbüsselam (Orta Kapı) ve ikinci Yer ya da Divan Meydanı: Asıl saray Orta Ka-pı'dan (Bâbüsselam) başlar. Sultan dışında herkesin atlarından inip yaya olarak geçtikleri Orta Kapı'dan sonra, sultanla devlet idaresinin kesiştiği İkinci Avlu, mimari öğelerle tanımlanmış, ortalama 110x170 m boyutunda bir iç avludur. Kapıların revak-ları, Kubbealtı ve îç Hazine avlu boşluğuna da çıkıntı yaparak yerleşmişlerdir. Bu avluda da Enderun girişi olan Bâbüssaade aksiyal olarak yerleşmemiştir. Orta Kapı aksı ile doğuya doğru 10 derecelik bir açı yapar. Divan Meydanı dört tarafından revâklarla çevrilidir. Kuzeyinde Enderun Avlusu'ndan ayıran yüksek duvar ve Bâbüssaade, doğusunda orta avludan girilen sarayın büyük mutfakları ve çalışan- Bâbüssaade (üstte) ve Bâbüsselam. Tahsin Aydoğmuş ların koğuşları, batıda harem duvarına bitişik ve avlu içine taşan odalarıyla Divan-ı Hümayun (Kubbealtı) ile Dış Hazine ve avlunun batı duvarı arkasında yine bir avlu üzerinde hasahırlar vardır. Orta Kapı'mn iki yanında sarayın muhafazası ve iç hizmetleri ile görevli zülüflü baltacıların koğuşları vardı. Bu avlunun giriş ve çıkış kapılarının yeri ve düzeni Fatih döneminde saptanmış olmakla birlikte, bugün onu çeviren hiçbir yapı Fatih döneminden değildir. Fakat, özellikle 16. yy içinde yapılan yenilenmelerle değişen saray mimarisinden önceki başlıca yapılar, büyük saçağı ile Bâbüssaade, Kubbealtı ve Dış Hazine ile Kubbealtı'na ve hareme bağlı ahşap Adalet Kulesi (Kasr-ı Adi), ahırlar, mutfaklar, revaklar, Kritobulos'a göre, 1465'te yapılmış bulunuyordu. Avluda mutfakların su aldığı, hayvanların su içtiği çeşmeler vardı. Divan Meydanı sarayın asıl tören avlu-sudur. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Alay Meydanı adının buraya verildiğim söyler. Sim- gesel olarak da devletin adaletinin dağıtıldığı yer (Saha-i Adalet), Divan Meydanı, başka bir deyişle, idare merkezidir. Topkapı Sarayı'na ilişkin minyatür ve yabancı kökenli gravürlerin büyük bir çoğunluğu bu avluda ve çevresinde geçen törenleri resimlemiştir. Avlunun en önemli yeri sultanların 15. yy'da altında tahtlarını kurdurdukları Enderun girişidir. Yabancı elçilerin kabul merasimleri burada başlardı. Venedik Elçisi Andrea Gritti'nin (bak. Gritti Ailesi) 1503'teki kabul merasiminde 3.000 yeniçeri mutfak tarafında, 1.500 sipahi ahırlar tarafında en gösterişli giysileriyle ve özellikle italyan elçileri şaşırtan bir düzende dizilmişlerdi. Yeniçeri ağası Bâbüsselam'ın saçağı altında oturuyordu. Böyle törenlerde bütün revaklara değerli kumaşlar, halılar, asılır, hattâ, Üçüncü Avlu'da olduğu gibi, altın zincirleriyle aslanlar ve kaplanlar gezdirilirdi. Elçiler sadrazam ve vezirler tarafından Kub-bealtı revağı altında karşılanır, daha sonra eğer sultan elçiyi kabul edecekse, Bâ-büssaade'den Arzodası'na alınırlardı. Elçilerin getirdikleri hediyeler, bir gün öncesinden buraya getirilir ve Bâbüssaade'nin sol tarafındaki revaklar altına konarak teşhir edilirdi. Elçilere Kubbealtı'nda ve refakatçilerine avluda, revaklar altında yemek verilirdi. Bu avluda da, Enderun'da olduğu gibi büyük bir sessizlik hüküm sürerdi. Kapıcılar içeri girerken susmayanlara asalarıyla vururlardı. Bu avluda törenler sırasında Enderun mensuplarının bulunacakları yerler önceden belirliydi. Divan toplantıları sırasında yeniçerilerin ve sipahilerin dizilmeleri de âdetti. ikinci Yer'in Yapıları-Bâbüsselam: Fatih döneminde yapılan bu kapı, çeşitli tamirler geçirmesine karşın, kuleleriyle birlikte hemen hemen evrensel bir giriş yapısı şemasına göre inşa edilmiştir. E. H. Ay-verdi ve S. H. Eldem'in aksi düşüncede olmalarına karşılık bu kulelerin 15. yy'm sonunda var olduğunu biliyoruz. İki poli-gonal kule ve aralarındaki beden duvarına açılan büyük bir eyvan içindeki giriş kapısı ile girilen geniş bir taşlık ve iki yanında kapıcı odaları ve avlu çıkışında ikinci bir revak vardır. Bâbüsselam'ın bugünkü büyük demir kapısı, üzerindeki kitabeye göre 931/1524-25'te Isa bin Mehmed adlı bir demirciye Sadrazam Makbul/Maktul İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır. Kanuni döneminde Orta Kapı'da kapıcıların daireleri tamir edilmiş, revak tavanı altın yaldızlı bir bezeme ile süslenmiş, Pierre Gilles'm(->) överek sözünü ettiği on mermer sütuna oturan bu revak, belki de o sırada yenilenmiştir. S. H. Eldem bu revağın, şimdiki biçimini 17. yy'da aldığını söyler. Kubbealti: Fatih döneminde divanın toplandığı oda ya da dairenin durumu bilinmiyor. Bugün Kubbealtı üç kubbeli hacimden oluşur. Revaklarm altında güney- deki ilk oda cumartesi, pazar, pazartesi ve salı günleri divanı oluşturan kubbe vezirlerinin toplandığı, Makbul/Maktul İbrahim Paşa'nın Kanuni döneminde yaptırdığı, özenle bezenmiş divan odasıdır. Vezirler odayı çevreleyen sedirlerde otururlardı. Bunun yanındaki oda divan kâtiplerinin bulunduğu odadır. Üçüncü oda ise nişancının evrakı mühürlediği odadır. Haremden ulaşılan sultan mahfilindeki bir kafes arkasından padişah, divanda konuşulanları dinleyebilirdi. Kubbealtı III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde restore edilmiştir. Dış Hazine: Kubbealtı'na bitişik, sekiz kubbeli yapı hazinedarbaşının sorumlusu olduğu hazine binasıdır. Burada küpler içinde para saklanırdı. Bu hazine ile Bâbüssaade arasında, geç dönemde yapılmış bir küçük mescit vardır. Kasr-ı Adi: Bir gözetleme kulesi olarak yapılmış olan ilk kulenin taş bir subasman üzerine daha alçak ve ahşap bir kule olduğu anlaşılmaktadır. Bu kulenin daha çok haremle birlikte düşünüldüğü söylenebilir. Kritobulos bu kulenin Fatih döneminde de var olduğunu belirtmektedir. 17. ve 18. yy'larda ahşap olarak yenilenen bu kule, 19. yy'm ortalarında üzerinde bir cihan-nüması olan yüksek bir yapı olarak görülmektedir. 19. yy'm ikinci yarısında Sarkis Balyan tarafından bugünkü kule inşa edilmiştir.
Yüklə 8,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|