I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 68-86 ........................................................ 139

Beyinli insanı, uca Allah haqqında ağılı və beyninin isbat etdiyi

sifətlər mövzusunda heyrətə salıb qarışıqlığa sürüyən nöqtə

işdə budur. Hz. Əlinin bu sözündəki "Sifətlər ONU məhdudlaşdırmaz."

ifadəsindən, eyni şəkildə daha əvvəlki xütbəsindəki "Sırf ONA yönəlmənin

(ixlasın) kamalı, sifətləri ONdan sürgün etməkdir." ifadəsi

ilə eyni xütbədəki "Sifətinin məhdudlaşdırıcı bir sərhədi, mövcud olan bir xüsusiyyəti

yoxdur." ifadəsindən də bu xüsus aydın olmaqdadır.

Görüldüyü kimi Hz. Əli (ə.s), bir tərəfdən Allaha sifət isbat edərkən,

kənar yandan o sifəti və ya o sifətin sərhədini ONdan sürgün etməkdədir.

Açıqdır ki, sifəti isbat etmək, sərhəd gətirməkdən ayrılmaz. Buna

görə sifətdən sərhədi sürgün etmək, o sifəti isbat etdikdən sonra sürgün etmək

mənasını verər. Bundan da belə bir məna çıxar: Uca Allah

haqqında kamal sifətlərindən birinin isbatı, o biri sifətlərini

sürgün etməz. Bu da deməkdir ki, uca Allahın sifətləri həm bir-biriylə,

həm də şəxsiylə birdir və hər hansı bir sərhəd söz mövzusu deyil.

Ayrıca uca Allah haqqında hər hansı bir kamal sifətinin isbatı, o

sifətin kənarında bilmədiyimiz, anlamadığımız və də izah edə bilmədiyimiz

sifətləri də sürgün etməz. Bunu anlamağa çalış.

Əgər anlayışlar, deyilən mənada uca Allahın əzəməti və

böyüklüyü sahəsinə kölgə saldığında məzmununu itirməsəydi,

ağılın, al/götür-gılamış olduğu ümumi və mübhəm anlayışlarla ONU əhatə etməsi

və "ONun digər şəxslər kimi olmayan bir şəxsi var. ONun o biri

elmlər kimi olmayan bir elmi var. Başqasının qüdrəti kimi olmayan

bir qüdrəti var. Digər həyat qisimləri kimi olmayan bir həyatı

var" deyərək ONU xarakterizə etməsi mümkün olardı.

Çünki belə bir xarakterizə etməklə də xarakterizə edilən şeyin bütün sifətləri

sayılmış və o şey mücməl bir şəkildə əhatə edilmiş olar. Bu vəziyyətdə

də ağılın mücməl olaraq uca Allahı əhatə etməsinin mümkün olduğu,

müm-kün olmayanın isə detallı əhatə etmə olduğu nəticəs(n)i ortaya

çıxardı. Halbuki uca Allah, "ONU məlumat tərəfindən əhatə etməzlər" (Taha, 110)

və "Bilin ki, O hər şeyi əhatə edicidir." (Fussilət, 54) buyurmuşdur. Bu səbəbdən

heç bir şey, heç bir istiqamətdən, heç bir şəkildə ONU əhatə edə bilməz.

ONun müqəddəs şəxsi mücməl əhatə etmə və detallı əhatə etmə deyə bir

bölünməyə mövzu ola bilməz. Mücməlinin bir hökmü detallısının

başqa bir hökmü var, sınamaz. Bunu anlamağa çalış!

əl-İhticac adlı əsərdə Hz. Əlinin (ə.s) bir xütbəsində belə buyurduğu

yazılar: "Dəlili ayələridir. Varlığı isbatıdır. Tanınması

140 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

birlənməsidir. Birlənməsi varlıqlarından ayırt edilməsidir. Varlıqlardan

ayırt edilməsi, onlardan uzaqda, onlardan qopuq olması

deyil, onlar kimi olmaması mənasındadır. O, yaradan, idarə edəndir;

yaradılan idarə olunan deyil. Təsəvvür edilən hər şey ONun tərsinədir...

Şəxsi və özü bilinən, ilah ola bilməz. O, dəlil ilə özünə dəlalət

edən, məlumat ilə özünə çatdıran ilahdır."

Mən deyərəm ki: Əvvəlki sözlərimiz üzərində düşünüldüyündə bu

xütbənin uca Allahın birliyinin ədədi olmayan bir-birlik olduğunu

bəyan etmək üçün serdedilmiş olduğu ortaya çıxmaqdadır. Çünki

açıq bir şəkildə uca Allahı tanımanın ONU birlemekle bərabər olduğu

vurğulanmışdır. Yəni, ONun varlığını isbat etmək, birliyini isbat

etməklə bərabərdir. Əgər bu birlik ədədi olsaydı, şəxsdən başqa bir

şey olardı. Bu vəziyyətdə sırf şəxsin isbatı, birliyin isbatı üçün kafi

olmazdı, birliyin isbatı üçün şəxsin sübutu xaricində başqa bir səbəb

lazım idi. Bu sözlər, Allahın birliyi (tövhid) mövzusunda heyrət verici

bir məntiqi və olduqca dəqiq bir izahatı ehtiva etməkdədir. Bu sözlərin

şərhi, bu kitabın araşdırma tərzinə sığmayacaq geniş bir fürsəti tələb etməkdədir.

Bu xütbədəki ən/en lətif mövzulardan biri, bu gözəl

cümlədə ifadə edilmişdir: "Varlığı isbatıdır." Bu sözlə bunu nəzərdə tutur:

ONU isbat edəcək dəlil, şəxsən ONun xaricdəki varlığıdır. Yəni O,

zehinə girməz, ağla sığmaz.

"Təsəvvür edilən hər şey ONun tərsinədir." ifadəsiylə nəzərdə tutulan,

ONun zehni formadan başqa olduğu deyil. Çünki bütün

xarici (obyektiv) varlıqlar belədir. Tam tərsinə məqsəd budur: Uca Allah,

nə olursa olsun zehni təsəvvürün rəvayət etdiyi, izah etdiyi şeyin

tərsinədir, o deyil. Bu səbəbdən heç bir zehni forma ONU

əhatə edə bilməz. Hətta ONun müqəddəs qatının bu təsəvvürdən, yəni "O

hər təsəvvürün tərsinədir" təsəvvüründən də münəzzəh olduğundan

qəflət etməməlisən.

"Şəxsi və özü bilinən, ilah ola bilməz" ifadəsi, uca Allahın hər hansı

bir məlumata mövzu olmaqdan, hər hansı bir anlama və qəbul etməyə

məğlub olmaqdan çox daha uca olduğunu bəyan etmək üçün

serdedilmiştir. Çünki şəxsi və özüylə bizim məlumat və tanımamıza mövzu

olan hər şey, bizdən və məlumatımızdan başqa bir şeydir ki, məlumatımıza

mövzu ola bilir. Lakin uca Allah bizi də, məlumatımızı da əhatə edicidir;

bizi də, məlumatımızı da var edici, dəstək olucudur. Beləcə heç bir

şəkildə özümüzü və məlumatımızı ONun şəxsinin əhatə etməsindən və

Maidə Surəsi 68-86 ....................................................... 141

suverenliyinin daxilində ol-maktan qurtara bilmərik. Qurtara bilməyincə

də ONun haqqında, ayrı bir şeyin ayrı bir şeyə olan məlumatı kimi

bir məlumatımızın olması mümkün deyil.

Hz. Əli (ə.s) bu gerçəyi, "O, dəlil ilə özünə dəlalət edən, məlumat

ilə özünə çatdıran ilahdır." sözüylə bəyan etmişdir. Yəni, özünə

dəlalət edəcək dəlili, özünə doğru kılavuzlayacak bələdçis(n)i

var edib özünə dəlalət etməsini, kılavuzlamasını təmin edən dəlil

və bələdçi, yenə uca Allahın özüdür. Eyni şəkildə məlumatın özünə

çatmasını, özüylə bir növ elin idili olmasını təmin edən, yenə

uca Allahın özüdür. Bunun sirri budur: Hər şey, amma bütün hər

şey, ONun əhatə etməsi və hegemoniyası altındadır. O halda bir şeyin

ONA yol taparaq ONU əhatə etməsi necə mümkün ola bilər?! Halbuki O,

onun özünü də, yol tapmasını da əhatə etmişdir.

əl-Meani adlı əsərdə müəllif, öz rəvayət zənciriylə Ömər b.

Əlidən belə rəvayət edər: Hz. Əli (ə.s), Rəsulullahın (s. a. a) belə

buyurduğunu söylədi: "Tövhidin (Allahın birliyinin) zahiri qərbindədir,

qərbi də zahirindədir. Zahiri xarakterizə ediyər, görülməz; qərbi vardır,

gizli deyil. Hər yerdə axtarılar, heç bir yer/yeyər bir anlığına olsun ONdan

boş deyil. Hazırdır, məhdud deyil; gaiptir, itirilmiş deyil." [s. 10,

h: 1]

Mən deyərəm ki: Hz. Rəsulullahın (s. a. a) bu sözü uca Allahın

hər hansı bir məhdudlaşdır məhdud olmamasına söykənən ədədi olmayan birliyini

bəyan etmək üçün serdedilmiştir. Uca Allahın tövhidi və təvsifinin

(ONU birləmə və xarakterizə etmənin) zahirinin qərbindən, qərbin

də zahirindən ayrı olmamasını təmin edən, bu sərhədsizliyidir. Zahir ilə

qərbin, ancaq məhdudlaşdır başqalaşar, bir-birindən ayrılar. Sərhəd qalxdığında

zahir ilə qərbin bir-birinə qarışar, "bir" olar.

Eyni şəkildə xarakterizə edilən zahirin əhatə edilmiş olması, ancaq məhdudlaşdırılmaları

və özləri üçün təyin olunan sərhədi aşmamalarıyla mümkün

olar. Bir şeyin yanında hazır olanın, bütün varlığıyla onun yanında

hazır ol-ması, bir şeydən də gaip olanın, ona görə yedik olması,

onların məhdud olmalarından qaynaqlanar. Yoxsa məhdudluq olmasa,

hazırın, bütün varlığıyla bir şey üçün hazır olması, gaibin də

gaybet pərdəsi arxasında gizli qalması mümkün olmaz. Çünki

belə bir şeyi, özündən, öz sərhədsizliyindən başqa bir şey gizləməməkdədir.

Bunda aydın olmayacaq bir şey yoxdur.

142 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

TARİXİ BİR ARAŞDIRMA

Kainatın bir yaradıcısının olduğu fikiri, eyni şəkildə onun bir

olduğu fikiri, insan növünün mütəfəkkirləri arasında gündəmdə olan

ən köhnə məsələlərdən biridir. İnsanoğlunu bu nəticələndirərə fitri

hissi çatdırmaqdadır. Hətta Allaha ortaq qaçma əsasına söykən/dözən

bütpərəstliyin bilə mahiyyəti dərinliyinə irdələnildiyində, yaradıcının

birliyi əsasına söykən/dözdüyü, bunun yanında yaradıcıya çatdıracaq vasitəsilər

isbat etmə arxasında olduğu görülər. "Biz onlara, ancaq bizi

Allaha yaxınlaşdırsınlar deyə qulluq edirik." (Zumər, 3) ayəsində

buyurulduğu kimi. Hərçənd bütpərəstlik zamanla cığırından çıxmış və

Allah xaricindəki ilahlara istiqlal və zadəganlıq tanıma pozğunluğuna batmışdır.

Tək ilah inancına çağıran fitrət, yuxarıdakı ayələrin işığında

izah edildiyi üzrə, hər nə qədər insanı şəxsi və sifətləri ilə ucalığı və

ululuğu sərhədsiz olan tək bir ilaha çağırır isə də, lakin bir tərəfdən

insanın həyatı boyunca hamı/həmişə ədədi birlərlə iç içə yaşayır olması,

kənar yandan dindarların bütpərəstlərə, düalistlere və digər pozğun

inanclılara qarşı çox ilahlı inancı rədd etmək məqsədi ilə mübarizə

vermələri, Allahın birliyinə ədədilik damğası vurmuş və sözünü

etdiyimiz fitrətin me-sajını təsirsiz buraxmışdır.

Bundan ötəri köhnə Misir, Yunan və İskəndəriyə filosofları ilə

onlardan sonra gələn digərlərinin bizə qədər çatan sözlərinin ədədi

birliyi dəstəklədikləri görülər. Hətta Əbu Əli İbni Sina kimi biri

də, bərabər/yoldaş-Şəfa adlı əsərində bunu açıqca ifadə etmişdir. Təxminən Hicri

min ilinə qədər gələn digər filosofların da fikirləri bu istiqamətdə olmuşdur.

Kəlam alimlərinin tövhid qanunu ətrafındakı mübahisə/müzakirələri də ədədi

birliyin kənarında bir nəticə verməmişdir. Halbuki bu alimlər dəlillərinin

böyük bir əksəriyyətini Qurandan al/götürmüşlər. Bu məsələ

haqqında inc-eleme edənlərin sözlərindən çıxan nəticə budur.

Quranın, tövhidin mənas(n)ı ilə əlaqədar şərhləri, bu gerçəyin

öyrədilməsi istiqamətindəki ilk addımı meydana gətirər. Lakin səhabənin, təbiinin

və daha sonra gələnlərin içindəki təfsirçilər və Quran elmləri

ilə məşğul olanlar, bu uca məsələni araşdırmağı laqeyd yanaşmışlar. O alimlərdən

bizə qalan hədis əsərləri və təfsir kitabları araşdırıldığında,

bu gerçək haqqında nə doyurucu bir şərhə və nə dəlilə

Maidə Surəsi 68-86 ....................................................... 143

söykənən bir işə rast gəlinməz.

Bu gerçəyin üzərindəki pərdəni qaldıran tək qaynağın, İmam

Əli b. Ebutalibin (salamın ən üstünü xüsusilə ona olsun) sözləri

olduğunu görürük. Onun sözləri bu gerçəyin qapısını açmış, üzərindəki

örtünü və pərdəni qaldırmışdır. Bunu ən açıq və aydın dəlillərlə

ortaya qoymuşdur. Ondan sonra da Hicri min ili sonrası İslam

filosoflarının bu yoldakı sözlərini görürük. Bu filosoflar da fikirlərini

Hz. Əlinin sözlərindən istifadə etdiklərini açıqca ifadə etmişlər.

Yuxarıdakı "Tövhidin Hədislər İşığında Şərhi" hissəsində

Hz. Əlinin (ə.s) işıqlı sözlərindən etdiyimiz seçmələrlə kifayətlənməmizin

sirri işdə budur. Çünki bu məsələyə açıq-aşkar dəlillərin işığında

yaxınlaşma üslubunu ondan başqasının sözlərində tapmaq mümkün

deyil.

Sırf bundan ötəri bu məsələ ilə əlaqədar ayrıca fəlsəfi bir araşdırmağa

girişmədik. Çünki bu məqsədlə ortaya qoyulan dəlillərin bütünü

Hz. Əlinin o sözlərində açıqlanan müqəddimələrdən (öncüllerden)

meydana gəlmişdir, onun sözlərinə yeni bir şey əlavə olunmamışdır. Bu dəlillərin

hamısı varlığın tamlığı və uca Allahın şəxsinin birliyi qabaqcıllına

söykənəndir. 1

1- Məsələləri dərininə irdələyən araşdırmaçıların, bəzi alimlərin tutumları

qarşısında çaşmaları lazımdır. Bu alimlər Nehc'ül-Belağa'da iştirak edən

xütbələrin uydurma olduqlarını irəli sürmüşlər. Onların bəzilərinə görə bu

xütbələri Şərif Razi uydurmuşdur. Bu axmaqlıq haqqında daha əvvəl lazım olan

sözləri söyləmişdik. Burada söyləmək istədiyimiz budur: Bu xütbələrin elmi səviyyəsi

o qədər yüksəkdir ki, İslam alimləri bunları ancaq min il sonra qavraya bilmişlər.

O tarixə qədər əsrlər tərəfindən sürən fikri inkişaflara, İslamın bu gerçəklərə

qapı açmış və üzərlərindəki örtünü qaldırmış olmasına baxmayaraq bunlar aydın ola bilməmişdir.

Hz. Əli xaricindəki səhabələr ilə təbiin belə bu düşüncə yükünün altından

qalxa bilməmişlər. Yaxşı elmi səviyyəsi bu qədər yüksək olan bu xütbələri

kim, necə uydurmuş ola bilər?! Bu ehtimal heç məntiqə sığarmı?! Əslində bu

axmaq iddianı ortaya təyin edillər ən yüksək səsləri ilə bunu söyləmək istəyirlər:

Quranın gerçəkləri və onun ifadə etdiyi uca prinsiplər sıravi xalqın zehini səviyyəsini

aşmayan sadə anlayışlardır. Tək daha fəsih və ədəbi bir dillə ifadə

edilmək kimi bir üstünlükləri vardır!

87- Ey iman edənlər, Allahın sizə halal etdiyi xoşuna gələn şeyləri