I Maidə Surəsi 55-56

364 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

ilahi ədəb uyğun olaraq yaşayırlar.

Bu ədəb ilə ümumi ədəbin nəzərdə tutulmuş olduğunun dəlillərindən

biri, oxuduğumuz ayələrin ikincisində iştirak edən, "Onlardan sonra

yerlərinə elə bir nəsil gəldi ki, namazı məhv etdilər və şəhvətlərinə

peyklər." ifadəsidir. Çünki Allaha yönəlmək demək olan namaz,

bu havalanmış nəsillərin Rəbləri ilə vəziyyətlərini və ehtirasların məhbusu

olmaq, şəhvətlərinə uyğun gəlmək də onların özləri xaricindəki insanlarla

əlaqədar vəziyyətlərini ifadə edir.

Bu iki seqment bir-birinin qarşısına qoyulduğuna görə, ayədən

belə bir nəticə əldə edilməkdədir: Peyğəmbərlərin ümumi ədəbi,

qulluq şüuru və sifəti ilə Rəblərinə yönəlmələri və yenə qulluq şüuru

ilə insanlar arasında yaşamalarıdır. Başqa bir ifadəylə onların

həyat quruluşu bu əsasa söykən/dözür: Özlərinə suveren olan və hər

şeylərini hazırlayan bir Rəbləri vardır. ONdan gəldilər və ONA dönəcəklər.

Onların bütün tutumlarının və davranışlarının təməli

işdə budur.

İkinci ayədə iştirak edən tövbə edənlərin istisna edilişinə bağlı

hökm, ilahi təhsilin (ədəbin) bir başqa maddəsidir. Bu maddə ilk

əvvəl peyğəmbərlərin ilki olan Hz. Adəmə tətbiq olundu. Uca Allah

belə buyurur: "Adəm, Rəbbinin əmrinə qarşı gəldi və yoldan

çıxdı. Sonra Rəbbi onu seçdi, tövbəsini qəbul etdi və doğru yola çatdırdı."

(Taha, 121-122) Bu mövzuyla [Hz. Adəmin Rəbbinin əmrinə

qarşı gəlməsiylə] əlaqədar bəzi şərhləri inşallah irəlidə ələ alacağıq.

[Peyğəmbərlərin ümumi ədəb və təhsiliylə əlaqədar olaraq başqa

bir ayədə] uca Allah belə buyurur: "Allahın, özünə fərz etdiyi

bir şeyi yerinə yetirməkdə, Peyğəmbərə hər hansı bir çətinlik

yoxdur. Sizdən əvvəlkilər içində də Allahın qanunu belə idi. Allah-

'ın əmri, heç şübhəsiz yerinə gəlmişdir. (O peyğəmbərlər) Allahın

əmrlərini təbliğ edərlər (mesajlarını eşitdirərlər), Allahdan qorxarlar

və ONdan başqa kimsədən qorxmazdılar. Hesablaşıcı

olaraq Allah kifayətdir." (Əhzab, 38-39)

Bu, uca Allahın peyğəmbərlərini (hamısına salam olsun) öyrətdiyi,

ədəbləndirdiyi ümumi bir ədəb, eyni zamanda peyğəmbərlər üçün

etibarlı ilahi bir qanundur. Bu ədəbin və qanunun özü budur: Peyğəmbərlər

paylarına ayrılan həyatda çətinliyə düşməməlilər və

Maidə Surəsi 116-120 ............................................................... 365

heç bir mövzuda çətinlik çək/məcbur edilməməlilər. Çünki onlar fitrət üzrədirlər, fitrətə

uyğun hərəkət edərlər və fitrət də sahibini yalnız özü ilə

uyğun gələn hədəfləri əldə etməyə yönəldər, Allahın çıxılmasını asan

etmədiyi səviyyələrə çıxmaq üçün özünü məcbur etməz.

Necə ki uca Allah bir ayədə, Peyğəmbərinin (s. a. a) belə dediyini

nəql edir: "Mən məcbur etmə edənlərdən deyiləm." (Sad, 86) Yenə

eyni mənada belə buyurulur: "Allah heç kimə güc çatdıracağından

başqasını yükləməz." (Bəqərə, 286) "Allah heç kimə

verdiyindən başqasını yükləməz." (Talaq, 7) Məcbur etmə, fitrətin xaricinə

çıxmaq olduğuna görə, nəfsin arzularına uyğun gəlmə əhatəsinə girər

ki, peyğəmbərlər belə bir təhlükədən qorunmuş kəslərdir.

Allah, yenə ümumi ədəblə ədəbləndirmə babında belə buyurur:

"Ey peyğəmbərlər, təmiz yeməklərdən yeyin və yaxşı işlər edin.

Heç şübhəsiz mən etdiklərinizi bilərəm. Və işdə sizin bu ümmətiniz

tək bir ümmətdir, mən də sizin Rəbbinizim. Elə isə məndən

qorxun." (Müminin, 51-52) Bu ayələrdə uca Allah peyğəmbərlərini

öyrədərək onların təmiz şeylər yemələrini, həyatdakı maddələrin

təmiz olanları üzərində qənaətdə ol/tapılmalarını, bu təmiz

maddələri aşıb sağlam fitrətin nifrət duy/eşidəcəyi murdar maddələrə əl

sürməmələrini təlqin edir. Bunun yanında işlərin yaxşı və faydalı

olanlarını etmələrini əmr edir.

Yaxşı iş demək; fitrətin təyin olunan müddətə qədər yaşamasını qoruma

altına alıcı səbəblərlə uyğunlaşması baxımından edilməsi insanın

faydasına olan, fitrətin meylinə uyğun olan iş deməkdir. İşdə Allah

peyğəmbərlərə belə işlər etmələrini əmr edir. Və ya Allaha

təqdim edilməyə əlverişli işlər etməyə əmr edir. Bu mənaların

hər ikisi də bir-birinə yaxındır. Bu ayələrdə təlqin edilən ədəb və

verilən təhsil, hər insan fərdi ilə əlaqədar fərdi təhsildir.

Uca Allah daha sonra sözü ictimai bir ədəb qaydasına gətirərək,

peyğəmbərlərə belə bir xatırlatmada var: "Elçilər və

özlərinə elçi göndərilən insanlar tək bir ümmətdir [peyğəmbərlər

və ümmətləri bu ümmətin bir parçasıdır]. Bu ümmət bütününün

tək bir Rəbbi vardır. O halda birlikdə yalnız ondan

qorxsunlar, təqvalı olsunlar və beləcə bu təqvaları sayəsində ayrılıqların

və bölünmələrin kökünü kəssinlər."

Bu iki xüsus birləşincə, yəni fərdi ədəb ilə ictimai ədəb bir a

366................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

relsə gəlincə, tək bir insan cəmiyyəti meydana gələr. Bu cəmiyyət ayrılıqlardan

qorunmuş olub, tək bir Rəbbə qulluq edər. Fərdləri ilahi ədəb uyğun olaraq

hərəkətlərini nizamlar, bunun nəticəs(n)i olaraq murdar işlərdən və

pis davranışlardan çəkinərlər və xoşbəxtlik kreslosuna qurularlar.

Bu ilahi təhsilin ünsürləri başqa bir ayədə belə bir araya gətirilir:

"O, dindən Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi, İbrahimə,

Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi sizin üçün də din olaraq

qanuniləşdirdi. Belə ki: Dini dəstək olun və onda ayrılığa

düşməyin." (Şura, 13)

Başqa bir yerdə uca Allah bu iki ədəb maddəsini, yəni Allah'-

la əlaqədar ədəb ilə insanlığa istiqamətli ədəbi bir-birindən ayıraraq belə

buyurur: "Səndən əvvəl göndərdiyimiz bütün peyğəmbərlərə,

'Məndən başqa ilah yoxdur, yalnız mənə qulluq edin' deyə

vəhy etdik." (Ənbiya, 25) Beləcə peyğəmbərlərə özünün birliyi

ədəbini təlqin edir və bu ədəbi özünə qulluq edilməsinə söykəyir.

Bu, peyğəmbərlərin Rəblərinə istiqamətli ədəbləridir.

Başqa bir yerdə də peyğəmbərlərin insanlarla əlaqədar ədəbini izah edərək

belə buyurur: "Dedilər: Bu elçiyə nə olur ki yemək

yeyir və bazarda gəzir? Ona özüylə birlikdə xəbərdarlıqçı olaraq

bir mələk endirilməli deyilmi? Yaxud üstünə bir xəzinə atılmalı,

yaxud özünün, məhsulundan yeməyi bir bağçası olmalı deyil

mi?... Səndən əvvəl göndərdiyimiz bütün peyğəmbərlər də yemək

yerlər/yeyərlər, bazarda gəzərdilər." (Furqan, 7-20)

Bu ayədə izah edilir ki, bütün peyğəmbərlərin ortaq davranışı -

ki o, Allahın onlara təlqin etdiyi bir ədəbdir- insanlarla bir yerdə

yaşamaq, insanlardan qopmağı, insanlar arasında imtiyazı və ayrımçılığı

rədd etməkdir. Bunların hamısı fitrətin də rədd etdiyi tutumlardır.

İşdə bu da peyğəmbərlərin insanlarla əlaqədar ədəbidir.

6- Peyğəmbərlərin əxlaq və ədəbiylə əlaqədar bir başqa xüsus da,

onların Allaha yönəlmə, ONA dua etmə mövzusunda geyindikləri

ədəbdir. Uca Allah bu barədə Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının sözlərini

nəql edərək belə ifadə edir: "Ey Rəbbimiz, biz özümüzə

zülmətdik. Əgər bizi bağışlamaz və bizə ağrımazsansa, qətiliklə ziyana

uğrayanlardan olarıq." (Ə'RAF, 23)

Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşı bu sözləri, Allah tərəfindən yanına

yaxınlaşmaları qadağan edilən qadağan ağacın meyvəsindən yedikdən

Maidə Surəsi 116-120 ....................................................... 367

sonra söylədilər. Bu qadağan isə, öhdəçilik gətirici bir qadağan deyil,

irşadı (istiqamətləndirmə məqsədli) bir qadağan idi. Onların bunu tapdalamaları

də bir öhdəçiliyə uyğun gəlməmək deyildi; güdülməsi mənfəətlərinə

olan, cənnətdəki etibarlı həyatlarının xoşbəxtliyini zəmanət edən,

hər cür bədbəxtlikdən və çətinlikdən uzaq qalmalarını təmin edəcək

olan bir nəsihətə qarşı gəlmək idi. Necə ki uca Allah onları şeytana

uyğun gəlməmələri mövzusunda xəbərdar edərkən belə buyurmuşdu: "Əsla/çəkin

(şeytan) sizi cənnətdən çıxarmasın, sonra yorularsan. İndi burada

acmayacaqsan, çılpaq qalmayacaqsan. Susuzluq çəkməyəcək,

istidən qovrulmayacaqsan." (Taha, 117-119)

Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşı çətinliyə uğrayınca, başları bəlaya girincə,

cənnət həyatındakı xoşbəxtliklərini qaçırınca, pessimizmə

qapılmadılar və Rəbləri ilə aralarındakı bağdan ümidlərini kəsmədilər.

Tərsinə dərhal hər şeyləri əlində olan və özləri üçün arzulaydıqları

bütün xeyrlər iradəsinə bağlı olan Rəblərinə sığındılar,

hər cür pisliyi aradan qaldırıb hər növ yaxşılığa qapı açacaq olan

ağalıq sifətinə bel bağladılar. Çünki ağalıq sifəti, qul ilə Allah

arasında əlaqə quran uca bir sifətdir.

Adəm Peyğəmbərlə bərabər/yoldaşı, daha sonra ifadə edilərinin ortaya çıxmasıyla

özlərini təhdid edən pisliyin nə olduğunu anladılar.

Bu pislik, həyatlarını qucaqlayan hüsran və ziyan idi. -İlahi irşada uyğun gəlməyi,

qadağan meyvənin ləzzəti qarşılığında satmış kimi idilər. Beləcə

xoşbəxtliklərinin bitməyə üz tutduğunu açıqca fərq etdilər.- Bu

pisliyi başlarından sovmağa istiqamətli ehtiyaclarını belə dilə gətirdilər:

"Əgər bizi bağışlamaz və bizə ağrımazsansa, qətiliklə ziyana

uğrayanlardan olarıq." Yəni həyatdakı hüsran, bizi təhdid edir və

varlığımızı təsiri altına alacaq şəkildə kölgəsini üzərimizə salmışdır.

Bu təhdidin bizdən uzaqlaşa bilməsinin yeganə çarəsi, sənin işlədiyimiz

günahı bağışlamağın və arxasından bizi mərhəmətinin çətiri

altına almağındır. Xoşbəxtlik də budur onsuz da/zatən. Çünki insan, hətta

hər yaradılmış varlıq, fitrətində gizli şüuru ilə fərq edər ki, varlıq

sahəsində və mövcudiyyət müddətində iştirak edən hər şey, uğradığı itkis(n)i

və qüsuru aradan qaldırmaq, özünü tamamlamaq istər və bu itkis(n)i yalnız

uca Allah aradan qaldırar; çünki varlıqların itkinlərini aradan qaldırmaq bir

ağalıq ənənəsidir.

Bundan ötəri yalnız vəziyyəti izah etmək və qulun başına çö

368....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

reklenen ehtiyac yazıqlığını ortaya qoymaq kifayətdir, şifahi/sözlü istəkdə

ol/tapılmaq gərəksizdir. Hətta möhtaclığı açıqca dilə gətirmək, ən/en

təsirli istəyə və diləkdə ol/tapılmanın ən fəsih formasıdır.

Belə olduğu üçün Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşı, istəklərini konkret

şəkildə dilə gətirərək, "Bizi bağışla, bizə mərhəmət et/ət" demədilər.

Bir başqa səbəb də -ki əsl əhəmiyyətlisi odur- Hz. Adəm və bərabər/yoldaşı, ilahi irşada

qarşı gəldikləri üçün özlərini şəxsiyyət və ucalıqdan məhrum

yazıq vəziyyətə saldıqlarını fərq etdilər. Ardından özlərini

beləsi bir vəziyyətdə görmələri, onları mütləq təslimiyyətə apardı

və beləcə Allahın, haqqlarında verəcəyi hökmə peşinen boyun

əydilər. Nəticə etibarilə də hər cür istəkdən və diləkdən, arzularını

dilə gətirməkdən qaçındılar; yalnız Allahın Rəbləri olduğunu xatırlayaraq,

zalımlıqlarını etiraf etmələrinin yanında ONdan olan gözləmələrinə

işarə etdilər.

O halda Adəm Peyğəmbər ilə bərabər/yoldaşının, "Ey Rəbbimiz, biz özümüzə

zülmətdik. Əgər bizi bağışlamaz, bizə ağrımazsansa, ziyana

uğrayanlardan olarıq." şəklindəki sözlərinin mənas(n)ı budur: Biz

nəfsimizə zülm etmə pisliyini işlədik. Bu səbəblə həyatdakı

xoşbəxtliyimizi bütünü ilə təhdid edən bir hüsranla üz-üzə gəldik.

Bu bizi əhatə edən bir zillət və yazıqlıq vəziyyətidir. Bu zülmün

nəticələrini yox etməyə və rəhmətinin çətiri altına alınmağa

ehtiyacımız vardır. Nəfsimizə etdiyimiz pislik bizi şəxsiyyət, dəyər

və ucalıqdan məhrum buraxdı; içinə düşdüyümüz vəziyyətin utandırıcılığı

üzündən səndən bir şey istəməyə yüzümüz yox. Ey əziz hökmdar,

bil ki biz sənin hökmünə təslimik. Səlahiyyət və hökm sənə

aiddir. Tək sən bizim Rəbbimizsən və biz də sənin qullarınız. Buna

söykən/dözərək, qulların Rəblərindən gözlədikləri rəhməti biz də səndən

gözləyirik.

Peyğəmbərlərin ədəb nümunələrindən biri də Nuh Peyğəmbərin

(ə.s) oğulu haqqında Quranda bizə nəql edilən bu duasıdır: "Gəmi,

onları dağlar kimi dalğa(lar) arasından keçirirdi. (O sırada)

Nuh, bir kənarda dayanan oğuluna, 'Balam, bizimlə birlikdə min, kafirlərlə

birlikdə olma.' deyə səsləndi. (Oğulu,) 'Məni sudan qoruyacaq

bir dağa sığınacağam.' dedi... Nuh, Rəbbinə səsləndi. Dedi ki:

'Rəbbim, oğulum mənim ailəmdəndir. Sənin vədin əlbəttə haqqdır

və sən hökm edənlərin ən xeyirlisisən.' Dedi ki: 'Ey Nuh, o sənin

ailəndən deyil. Çünki o, saleh olmayan bir əməldir. Elə isə