İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

İBNALKAME

Abdülhamit Biriştk Temmâm b. Âmir b. Ahmed b. Gâlib b. Temmâm b. Alkame es-Sekafî (ö. 283/896) Endülüslü vezir, edip ve şair.

İBN A1İVE ²⁵⁸

187 (804) veya 194 (810) yılında doğdu. Büyük dedesi Endülüs Emevi Emirliği'nin kuruluşunda önemli hizmetleri geçen ve I. Abdurrahman'ın ilk hâcibi olan Ebû Gâ­lib Temmâm b. Alkarne es-Sekafî'dir.

İbn Alkame. Endülüs Emevîleri'nin emir­lerinden I. Muhammed ile (852-886) oğul­ları Münzir (886-888) ve Abdullah'a (888-912) vezirlik yaptı. Vezirliğinin ilk yılların­da Emîr Muhammed'in tepkisini çekti ve azledildi. Fakat daha sonra yazdığı güzel şiirlerle hükümdarın gönlünü alıp tekrar görevine döndüğü gibi onunla iyi bir dost­luk kurdu ve en yakın adamları arasına girmeyi başardı.

283 yılı Cemâzİyelâhİrinde (Temmuz-Ağustos 896) vefat eden İbn Alkame, ve­zirliğinden çok edebî kişiliği ve özellikle recez vezninde nazmettiği şiirleriyle tanınmıştır. İbnü"l-Ebbâr'a göre onun henüz vezir olmadan 219 (834) yılın­da yazdığı, hacimli bir tarih kitabı niteli­ğindeki urcûzede müslümanların İspan­ya'yı fethi. İspanyol yöneticileri, Endülüs emirleri ve Târik b. Zİyâd'in fetihlerinden

II. Abdurrahman'a (822-852) kadar gelen Önemli olaylar anlatılmaktadır. Manzu­menin tamamı günümüze ulaşmamış ol­makla birlikte çeşitli kaynaklarda ondan bazı parçalar nakledilmiştir. Bunlar ara­sında, özellikle İbn Dihye'nin naklettiği Endülüs'ün büyük şairlerinden olan, ya­kışıklılığı sebebiyle "Gazal" (ceylan) denilen ve mutemet kişiliğinden dolayı Bizans im­paratoruna elçi gönderilen Yahya b. Ha­kem el-Gazâl'in hikâyesi dikkat çekicidir.²⁵⁹

Bibliyografya :

İbnü'l-Kütiyye. Tarîhu iftitâhi'l-Endelüs (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Kahire-Beyrut 1410/1989, s. 32, 47, 113; İbn Hayyân, el-Muktebis, s. 152, 179-184, 482; a.e. (nşr. İsmail el-Arabî), Rabat 1411/1990, s. 21; Dabbî. Buğyetü't-mültemis (Ebyârî), II, 673-674; İbn Dihye, el-MtıÇrib (nşr ibrahim el-Ebyârî v.dğr), Kahire 1954, s. 133-151; İbnü'l-Ebbâr, el-Hulletü's-siyerâ* (nşr Hüse­yin Munis), Kahire 1985,1, 143-144; İbn Saîd el-Mağribî. el-Muğrib, I, 44; Makkarî, Nefhu'H'b, III. 31,45,49,50; Ziriklî. el-A'lâm, II, 86; Doğuş­tan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, IV, 134, 278; A. Huici Miranda. "al-Sha-zâl". El2 (İng.), II, 1038; D. M. Dunlop, "ibn cAl-kame", a.e., III, 701-702. m

IBN ALLAN

Muhammed Alî b. Muhammed Allan b. İbrâhîm el-Bekrî es-Sıdclîki (ö. 1057/1648) Hadis ve tefsir âlimi, tarihçi.

20 Safer 996'da (20 Ocak 1588) Mek­ke'de dünyaya geldi. 980 (1572) yılı civa­rında doğduğu da söylenmiştir. Bekri ve Sıddîki nisbeleriyle anılması Hz. Ebû Be­kir'in soyundan gelmesiyle ilgili olup Mek­ke'nin birçok âiim yetiştiren köklü bir aile­sine mensubiyetinden dolayı Mekkî nis-besiyle de zikredilmiştir. Muhibbi, onun dördüncü dedesi Abdülmelik b. Ali'yi VIII. (XIV.) yüzyılın müceddidi kabul eder.²⁶⁰ Anne tarafından so­yu Hasan b. Ali b. Ebû Tâlib'e dayanır. Öm­rünü Mekke'de geçiren İbn Allan, Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra Abdürrahîm b. Hassan el-HanefTden nahiv. Abdülme­lik el-İsâmî'den belagat, amcası Ahmed b. İbrahim'den hadis, fıkıh ve tasavvuf öğrendi. Hasan b. Muhammed ed-Dımaş-ki, Mısır muhaddisi diye tanınan Muham­med Hicâzî eş-Şa'râvî gibi âlimlerden baş­ta Şahîh-i Buhâri olmak üzere hadis ki­taplarını icazet yoluyla aldı. Hadis rivayet ve dirayet ilmi yanında kıraat, nahiv, be­lagat, tasavvuf, tarih, fıkıh ve edebiyata nüfuzu ile de tanındı. On sekiz yaşında ders okutmaya, yirmi dört yaşında fetva vermeye başladı. Kabe revaklarında ver­diği derslerle şöhreti yayıldı. Cava ve Yemen'den gelen talebelerine Şahîh-i Bu­hâri okuttu. Muhammed Hasan b. Ali el-Uceymî. Fazl b. Abdullah et-Taberi. Ah­med el-Esedî gibi âlimler onun talebele­rinden bazılarıdır. Geçimini kitap istinsa­hı ve kitap ticaretiyle sağlayan ve döne­minin Süyûtfsi olarak anılan İbn Allan 11 Zilhicce 1057'de (7 Ocak 1648) Mekke'de vefat etti ve İbn Hacer el-Mekkî'nin kab­ri yakınına defnedildi. Ölüm tarihi 1058 olarak da zikredilmiştir.

Eserleri.

Kaynaklarda İbn Allân'ın eser­lerinin sayısı hakkında farklı bilgiler bu­lunmaktaysa da Hâlid el-Hâlidî onun doksan bir eserini tesbit etmiştir.

A) Tefsir.

1. Ziyâ'ü's-sebîl ilâ me'âni't-Tenzîl. ²⁶¹

2. Ref'u'i-iltibâs bi-beyâni iştiraki me'âni'l-Fâtihati ve sûreti'n-Nâs. ²⁶²

3. Reîcu'î-iştibâh. Nemi sûresinin 65. âye­tinin i'rabıyla ilgili olan eserin bir nüshası Medine'de Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de kayıtlıdır.²⁶³

B) Hadis.

1. Deîîlü'l-fâlihîn li-turukı Riyazi'ş-sâlihîn. Nevevî'nin fîiydzü'ş-şâiihîn adlı eserinin şerhi olup Mahmûd Hasan Rebî" tarafından neşredilmiştir. ²⁶⁴

2. el-Fütûhâtü'r-rabbâniyye ^ale'l-Ezkâri'n-Neveviyye. Nevevî'nin eJ-EzAdr'ının ye­di cilt hacmindeki şerhidir.

3. Refçu'l-haşâ iş an tullâ-bi'1-haşâ'iş. Müellifin Fethu'l-karibi'l-mücîb fî nazmı hâşâ1 işi'l-habîb adlı manzumesinin şerhi olup Süleymaniye ²⁶⁵ İstanbul üniversitesi ²⁶⁶ Çorum İl Halk ²⁶⁷ Princeton Üniver­sitesi ²⁶⁸ veEzher ²⁶⁹ kütüphanelerinde nüshaları vardır.

4. el-Vechü'ş-şabîh fî hatmİ'l-CâmiH'ş-şahîh. Buhârî'nin el-Câmfu'ş-şahîh'in\n son ha­disinin şerhinden ibarettir.²⁷⁰

5. Tercüme-tü'1-Buhârî. Bir nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de ²⁷¹ bulunmakta olup Ahlâku'l-Buhâri adıyla Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de kayıtlı olan kitabın da aynı eser olabileceği belirtilmiştir. ²⁷²

6. el-Kavlü'1-hak ve'n-naklü'ş-şarih bi-cevâzi en yüderrise fîcevfi'l-Ka'be el-hadîşe'ş-şahîh. Kabe'nin ya­nında Buhârî'nin el-Câmi'u'ş-şahîh'im okutması sebebiyle müellife yöneltilen tenkitlere verilen cevaptan ibaret olup bir nüshası Medine'de el-Mektebetü'1-Mah-mûdiyye'dedir.²⁷³

C) Akaid.

1. Bedfu(Bedâiitu)'l-meânî fî şerhi hkîdeti (kaştdeti)'ş-Şeybânî. İs­tanbul Üniversitesi Kütüphanesi ile ²⁷⁴ Bağdat Hazâinü'l-evkâfta ²⁷⁵ nüshaları mevcuttur.

2. el-cİkdü'l-fe-rîd fî tahkîki't-tevhîd. Eserin bir nüsha­sı Cakarta Millî Kütüphanesi'ndedir. ²⁷⁶

3. Fethu'l-vâhid vahde fîhük-mi'l-ka'il li'1-vücûdî bi'1-vihde. Bu ese­rin de bir nüshası Cakarta Millî Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. ²⁷⁷

4. Gavşü'l-bihâri'z-zâhire. GazzâlTnin ed-Dürretü'l-fâhire adlı eserinin şerhidir.²⁷⁸

D) Ahlâk-Tasavvuf.

1. el-MevâhibÜ'l-fethiyye'ale't-Tarîkati'l-Muhamme-diyye. Birgivfnin eserinin şerhi olup Sü­leymaniye ²⁷⁹ Millet ²⁸⁰ Beyazıt Devlet.²⁸¹ Atıf Efendi ²⁸² ve Kayseri Râşid Efendi ²⁸³ kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

2. et-Telattuf fi'1-vüşû! ile't-Taanuf. İbn Hacer el-Heytemî'nin et-Taıarruf fi'l-aşleyn ve't-taşawuf adlı eserinin şerhi olup ilk doksan altı sayfası Mekke'de (1330/1912), geri kalan kısmı ²⁸⁴ Kahire'de (1354/1936) yayımlanmıştır.

E) Arap Dili.

1. Hadâ'iku '1-elbâb fî i-mi kavâ'idi'1-frâb. Bir nüshası Medine'­de el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de kayıt­lıdır. ²⁸⁵

2. Fethu'1-kerîmi'l-veh-hâb fî şerhi nazmi kavâtidi'l-itiâb (Dâ-rü'1-kütübi'z-Zâhiriyye. nr. 8924).

3. el-Mu-karreb fî ma'rileti mâ fi'1-Kufân mi­ne 'I-mıfarreb. Bir nüshası Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdiyye'de ²⁸⁶ bu­lunmaktadır.

4. Dâ'i'l'felâh li-muhbe-yâti'I-İktirâh. Süyûtî'nin el-îktirâh fî uşûli cilmi'n-nahv adlı eserinin şerhidir. ²⁸⁷

5. Hüsnü'l-Hbâie fî nazmi iisâ-leti'l-isti'âre. Câmiatü İmâm Muham­med b. Suûd Kütüphanesi'nde bir nüsha­sı mevcuttur. ²⁸⁸

6. Latîtü'r-remz (rumuz) ve'1-işâre ilâ habâyâ zevâyâ Hüsni'l-'ibâre. Bir ön­ceki manzum eserin şerhi olup Süleyma­niye ²⁸⁹ ve Princeton Üniver­sitesi ²⁹⁰ kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

7. ez-Zehru ve'l-'udde fî şerhi'î-Bürde. Bûsîrî'nin meşhur kasidesinin şerhidir. ²⁹¹

8. el-Minehu'l-ahadiyye bi-taknbi me^âni'l-Hemziy-ye. Yine Bûsîrî'ye ait el-Kaşîdetü'1-hem-ziyye'nin şerhi olan eserin bir nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndedir.²⁹²

9. en-Ve/eiQfü-'imbe-riyye fî medhi (mevlidi) hayn'î-beriy-ye. ²⁹³

10. Fethu rabbi'l-beriyye bi-tahmîsi'l-kaşîdeti'i-hemziyye. Bir nüshası Mek­ke'de Câmiatü Melik Abdilazîz'de kayıtlı­dır. ²⁹⁴

11. İthâfü (ifâdetü)'l-lazıl bi'1-fiHi'l-mebnîyyi li-ğayn'1-fâ'il. Meç­hul sigasıyla kullanılan fiilleri ihtiva eden ve alfabetik olarak düzenlenen eserin çe­şitli baskıları yapılmıştır. ²⁹⁵

12. TahmîsükaşîdetiEbîMed-yen (Kahire 1305).

F) Diğer Eserleri.

1. Mevridü'ş-şafâ fî mevîidi'l-Muştafâ. Hz. Peygamber'in doğumuyla ilgili rivayetleri ele alan ese­rin Süleymaniye ²⁹⁶ ve Kayseri Râşid Efen­di ²⁹⁷ kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

2. İthâfü ehli'l-İslâm ve'1-îmân bi-beyâni enne'l-Muştafâ lâ yahlû canhü zaman. ²⁹⁸

3. et-Tayfü't-tâ'if bi-fazli't-Tâif Tâif in özellikleri, İbn Ab-bas ve Muhammed b. Hanefiyye'nin men­kıbeleri gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin Câmiatü Melik Suûd Kütüphane-si'ndeki nüshasına ²⁹⁹ dayanılarak Ebû Abdurrahman b. Akil ez-Zâhirî ve Yahya Mahmûd Saadî tarafından başlatı­lan neşir çalışmaları halen devam etmek­tedir.³⁰⁰

4. Buğyetü'z-zurefâ' fî mcfrit'eti'r-rude-/â3. Hz. Peygamber'in terkisine aldığı kırk­tan fazla sahâbîye dair bir eserdir. ³⁰¹

5. el-Minne fî beyânı bazı muvâfakâti'l-Kitâb ve's-Sünne. Müellifin, daha sonra nazil olan âyetlerin veya Resûl-i Ekrem'in beyanlarının görüşlerini teyit ettiği sa-hâbîlere dairMuvd/akö/ü cemcmin aş-hâbihî H-âyât Kur'dm'yye ve âşâri'n-nebeviyye adlı manzum eserine kendisinin yazdığı şerhtir. ³⁰²

6. Kurretü'I-hyn min hadîsi is-temtfû min hâze'1-beyt fekad hüdime merreteyn. ³⁰³

7. İnbâ'ü mü3eyyedi'l-celîl mu-râd bi'binâ'i beyti'1-vehhâbi'l-cevâd.³⁰⁴ 1039(1630) yılında sel yüzünden Kabe'nin harap oluşunu ve ye­niden inşasını anlatan eser üzerinde Hâ-lid Hamd el-Hâlidî yüksek lisans çalışma­sı yapmıştır. ³⁰⁵

8. Fethu'l-kadîr fi'i-acmâ-li'1-letî yahtâcü üeyhâ men haşale le-hû bi'l-mülk 'ale'l-beyti velâyete't-tac-mîr. ³⁰⁶

9. Tenbîhü zevi'n-nühâ ve'î-hici alâ fezâHli amâli'l-hicr. ³⁰⁷

10. el Aiemü'i-müfred fî fazli'l-Haceri'l-esved. Atıf Efendi.³⁰⁸ Kayseri Râşid Efendi ³⁰⁹ kütüphane­lerinin yanı sıra Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye ³¹⁰ ve Medine'de el-Mektebetü'l-Mahmûdryye'de ³¹¹ nüshaları mev­cuttur.

11. Vişâlü'l-murakkam fî Dâri'l-Erkam. ³¹²

12. en-Nebe'ü'1-uzîm. ³¹³

13. Kala idü'l-cümân fînazmi hvâmili 'âlimi Cürcân. Bu eser­le şerhinin bir nüshası Medine'de el-Mek-tebetü'l-Mahmûdiyye'de ³¹⁴ bulun­maktadır.

14. Risale fî sekerâti'1-mevt. ³¹⁵

15. er-Risâletü'n-nâtfa. ³¹⁶

16. el-Beyân ve'î-i'lâm fî tevcihi farîzati ^imâreti's-sâkıt mine'l-beyti li-sultâni'1-İslâm. ³¹⁷

17. Hüsnü'n-nebe fî faili mes­cidi Kubâ. Kubâ Mescidi hakkında daha

önceZehrü'r-rubâ adıyla bir eser kaleme alan İbn Allan, bu çalışmasında İbrahim b. Abdullah el-Vessâbî el-Yemenî'nin Ce-vâhirü'1-enbâ3 iî fazli mescidi Kubâ adlı eserini ihtisar etmiştir. Hüsnü 'n-ne-be'in bir nüshası Hindistan'da Râmpûr Rızâ Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. ³¹⁸

18. Şerhu menseki'n-Nevevî.³¹⁹ NevevTnin el-îzâh ü'1-menâsik adlı eserinin şerhidir.³²⁰

19. cö-dü'1-meşâbîh li-meşrûHyyeti ittihâzi'l-meşâbîh. ³²¹

20. Tuhfetü zevi'l-id-râk fi'l-men mine't-tünbâk. Müellif bu eserine Tenbîhü zevi'l-idrâk bi-hürme-ti tenâvüli't-tünbâk adıyla bir muhtasar yazmıştır.³²²

Kaynaklarda İbn Allân'a nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: eİ-Seydn ve nihâyetü't-tibyân fî târihi Âli cs-mân, el-Menhelü'1-hzbü'l-müfredfi'l' fethi'l-cOşmânî li-Mışr ve men vellâ niyabete zâlike'l-beled, İclâmü'l-ihvân bi-tahrîmi'd-duhân, el-Fethu'1-müste-câd li-Bağdâd, en-Nefehâta'1-erîce ü müte^allikâti beyti ümmi'l-mü:'minin Hadîce, Dürerü'l-kalâHd fîmâ yetecal-laktı bi-zemzem ve şikâyeti'l-"Abbâs mine'l-fevâ'id.³²³

Bibliyografya :

İbn Allan, Hüsnü'l-Hbâre, Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd ktp., nr. 1296, vr. 54-57; a.mlf.. Ğavşü'l-bihâri'z-2âhire, Mektebetü Ca­karta, nr. 32, vr. 2"; Keşfü'?-?unûn, I, 6, 306-307, 486; II, 959, 1119, 1287; Ali et-Taberî, el-Ercü'l-mİskİ tİ't-târîhi'l-Mekkî(haz. Muhammed Salih et-Tâsân, doktora tezi. 1975, University of Edinburgh), II, 226; Muhammed b. Ali et-Taberî. Ithâfü fuiatâ*i'z-zamân, Câmiatü Melik Suûd Ktp., nr. 224, II, 100; Muhammed Hasan el-Uceymî, Habâye'z-zeuâyâ, Mektebetü'1-Hare-mi'l-Mekkî, Dihlevî, nr. 7, vr. 356-358; Muhibbi, Hulâşatü'i-eşer, I, 157; IV, 184-189, 256; Ab­dullah Mirdâd Ebû'1-Hayr, el-Mtıhta$ar min ki-tâbiNeşri-n-neur, Mekke 1292,1, 7, 85; II, 207, 228, 412-416, 447, 464-471; HedtyyelÛ'l-'ait-fin, W, 283-284; hâtyu't-meknûnA, 15,82,100, 102, 128, 189, 207, 208, 247; H, 169, 170, 248, 575, 594, 605, 647, 663, 665;Abdülhayel-Ket-tânî. Fihrtsü 't-fehâris. I, 252, 277, 505; Brockel-mann, GAL, II, 512-513; Ziriklî, et-A'lâm, VI, 187; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'ellifîn, XI, 54-55; Hâlid el-Hâlidî, Enbâ'ü'l-Müeyyedi't-CeiU Murâd bi-binâ'i beyü'l-vehhâbi'l-ceuâd (yüksek lisans tezi, 1986,Câmiatü MelİkSuûd), s. 31-56,58-78; M. Habîb el-Hîle. et-Târîlj. ueV-mû'er-rihûn bi-Mekke, Mekke 1994, s. 314-330; Ben-der b. Muhammed b. Reşîd el-Hemezânî, et-Men-hecü 't-târifrî ti-mü'errihî Mekkete'l-mükerre­me li'l-karni'l-hâdi "aşer el-hicrî, Riyad 1418/ 1997, s. 115-146,521-542; Salih b. Süleyman el-Hacd. "et-T.ayfü't-tâ'if bi-fazli't-Jâ'if li'bn 'Allan", 'Âlemü'l-kütab, İV/4, Riyad 1404/ 1984, s. 551-553; MehdîSelmâsî. "İbn'Aüân", DMBİ, IV, 325-326.