İbn hübeyre, ebû HÂLİD 6 Bibliyografya : 7

İBN LUYUN ⁹⁸⁰

İBN MÂCE

Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî (ö. 273/887) Kütüb-i Sitte mn altıncı kitabı kabul edilen es-Sünenm müellifi, hadis hafızı.

209'da (824) doğdu. Mâce'nin dedesi­nin veya annesinin adı ⁹⁸¹ yahut babasının lakabı ⁹⁸² olduğu söylenmektedir. Benî Re-bîa'nın mevlâsı olduğundan Rabaî nisbe-siyle de anılır. Geleneğe uyarak on beş yir­mi yaşlarında Kazvin'de hadis öğrenmeye başladığı tahmin edilmektedir.⁹⁸³ Burada daha çok Kazvinli hadis hafızlarından Ali b. Mu­hammed et-Tanâfisî ile Ebû Hucr Amr b. Rafı' el-Becelî'den faydalandı. Daha son­ra diğer ilim merkezlerini dolaşarak Kû-fe'de Ebû Bekir b. Ebû Şeybe. Osman b. Ebû Şeybe; Basra'da Bündâr diye bilinen Muhammed b. Beşşârve Abdullah b. Mu-âviye el-Cumahî: Vâsıfta Ahmed b. Sinan el-Kattân; Bağdat'ta Ebû Hayseme Zü-heyr b. Harb; Dımaşk'ta Hİşâm b. Ammâr ve Duhaym; Humus'ta Muhammed b. Musaffa el-Hımsî ve Ebü't-Taki Hişâm b. Abdülmelik el-Yezenî; Mısır'da Muham­med b. Rumh, Ebû Tâhir b. Şerh ve Yû­nus b. Abdüla'lâ; Mekke ve Medine'de Mus'ab b. Abdullah ez-Zübeyrî ve Ebû Mus'ab ez-Zührî; Rey'de Muhammed b. Humeyd er-Râzî; Nîşâbur'da Muhammed b. Yahya ez-Zühlî gibi âlimlerden hadis öğrendi. Kendisinden Ali b. İbrahim el-Kattân, Süleyman b. Yezîd el-Fâmî, Ebû Ya'Iâ el-Halîlî'nin dedesi Ahmed b. İbra­him el-Halîlî, Muhammed b. îsâ el-Ebherî rivayette bulundular.

Sika bir râvi. hafızası güçlü bir muhad-dis olan İbn Mâce 21 Ramazan 273'te (19 Şubat 887) vefat etmiş olup 275'te (889) öldüğüne dair rivayet doğru değildir. Yah­ya b. Zekeriyyâ et-Tarâiki ile Muhammed b. Esved el-Kazvmrnin onun için yazdıkla­rı mersiyeler günümüze gelmiştir.⁹⁸⁴ Öldüğünde defniyle kardeşleri Ebû Bekir ve Ebû Muhammed Hasan b. Yezîd ile oğ­lu Abdullah'ın meşgul olduğu kaydedil­mekte; Ebû Muhammed Hasan'ın da muhaddis olduğu, 280 (893) yılı civarında hac yolculuğu vesilesiyle Bağdat'a uğradığın­da burada hadis rivayet ettiği belirtilmek­tedir.⁹⁸⁵

Eserleri.

1. es-Sünen. 4341 hadis ih­tiva etmekte, bunlardan bin kadarı zayıf sayılmaktadır. Eser Delhi'de taş baskısı olarak (1282/1865], ayrıca Muhammed FuâdAbdülbâki ⁹⁸⁶ ve Mustafa Muhammed el-A'zamî ⁹⁸⁷ tarafın­dan neşredilmiştir.

2. Tânhu'l-hulefû3. İslâm tarihi konusunda yapılan İlk çalış­malardan biri oian ve İbn Mâce'nin et-Târîh'irim bir bölümü olduğu sanılan eserde Hz. Ebû Bekir'den Abbasî Halifesi Abdullah b. Ali Müstekfî-Biilâh'a (944-946) kadar geçen halifelerin biyografileri ele alınmıştır. Mütevekkil-Alellah'a kadar olan halifeleri İbn Mâce'nin. Müktefî-Bil-lâh'a kadar oianlan İbn Mâce'den bu ese­ri rivayet eden Ömer b. Hafs es-Sedûsî'-nin zeyil mahiyetinde yazdığı bilinmekte ve daha sonraki beş halifeyi de Ebû Be­kir eş-Şâfiî ile Ebû Ali İbn Şâzân el-Bağ-dâdfnin ilâve ettiği anlaşılmaktadır. Ese­rin zeylinde Müstaîn-BillâtVtan itibaren günlük olaylar hakkında verilen bilgilerin diğer tarih kitaplarında pek bulunmadığı kaydedilmektedir. Ebü'l-Kâstm İbn Asâ-kir tarafından istinsah edilen ve Târîhu Medîneti Dımaşk'\run kaynaklarından biri olan eser. Muhammed Mutî" el-Hâfız tarafından Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'deki nüshası ⁹⁸⁸ esas alınarak ön­ce Mecelletü Mecmdci'l-luğati'I-cAra-biyye bi-Dımaşk'ta ⁹⁸⁹ ardından müstakil olarak Beyrut 1406/1986 yayımlanmıştır.

3. Şii-âşiyydf. es-Sünen'de Hz. Peygamber'-den üç râvi ile rivayet edilen beş hadisi Abdülhamîd Şânûha Buhârî. Tirmizî ve Dârimî'nin Şülâşiyyât'ı ile birlikte yayım­lamıştır Beyrut 1405/1985. Ali Rızâ Ab­dullah ve Ahmed Bezre, bu dört muhad-disin sülâsiyyâtına Abd b. Humeyd ve Ta-berânî'ninkileri de ilâve ederek bunları neşretmişlerdir (Dımaşk- Beyrut 1406/ 1986).

4. Tefsir. Mizzî, hacimli bir çalışma olduğu kaydedilen bu eserden yapılan bir seçmenin iki cüzünü gördüğünü söyle­mektedir.

5. et-Târîh. Kâtib Çelebi'nin Tevârîhu Kazvîn başlığı altında diğer Kazvin tarihleriyle birlikte zikrettiği ve İbnü'1-Kayserânî'nin (ö. 507/1113) Kazvin'e gittiğinde gördüğünü belirttiği eserde ashaptan İbn Mâce'nin zamanına kadar olan râviler yaşadıkları şehirlere göre tas­nif edilmiştir.

Bibliyografya :

İbn Mâce. es-Sünen (nşr. M. Mustafâ el-A'za-mî), Riyad 1403/1983, neşredenin girişi, I, 13-15;a.mlf.. eş-Şülâşiyyât [nşr Ali Rızâ Abdullah -Ahmed Bezre). Dımaşk-Beyrut 1406/1986, neş-redenlerin girişi; Zebîdî, Tâcü7-'arûs (nşr. Hüse­yin Nassârl, Beyrut 1369/1969, IV, 221; Hatîb. Târîhu Bağdâd, VII, 453; İbnü'l-Cevzî, el-Mun-tazam, V, 90; Abdülkerim b. Muhammed er-Râ-fiî, et-Tedutn fi ahbâri Kazuin (nşr. Azîzullah el-Utâridîl. Beyrut 1408/1987, II, 49-53; İbn Hal-likân, VefeyâtJV, 279;Safedî, el-Vâfî. V, 220; Mizzî, Tehzîbü't-Kemâl,\, 150;Zehebî, Tezkire-tü'1-h.uffâz, II, 636-637; a.mlf., A'lâmü'n-nü-belâ', XIII, 277-281; a.mlf., Tânhu'l-İsiârn: sene 271-280, s. 467-469;a.mlf., Terâcimü'l-e'imme-ti'l-kibâr (nşr. FehmîSa'd). Beyrut 1413/1993, s. 159; İbn Kesir, el-Bidâye, XI, 52; İbn Hacer. Tehztbü't-Tehzib, IX, 530-532; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü 'z-zâhire, III, 70-71; Dâvûdî, Tabakâ-tü'i-müfessirin (Lecne), II, 273-274; Keşfü'z-zu-nûn,!, 300,349; II, 1004; Dihievî, Bustânü 7-mu-tıaddisîn, s. 201-202; Sıddîk Hasan Han, et-Hıt-ta fîzikri'ş-şthâhi's-sitte, Beyrut 1405/1985, s. 255; Brockelmann. GAL,l, 171; SuppL, I, 270; Sezgin. GAS,], 147-148; KaysÂ!-i Kays. ei-îrâniy-yûn, 1/1, s. 79-84; Suhaib Hasan Abdul Ghaffar. Criticism ofhadilh Among Muslİms ıvtth Ref-erence to Sunan !bn Maja,London 1986,s. 137; "İbn Mâce". İA, V/2, s. 766; J. W. Fück. "ibn Mâdja". £/2(Fr.),]|[, 880; Ahmed-i Pâketçî/'İbn Mâce", DMBİ.IV, 556-561.

İBN MACID

Şihâbüddîn Ahmed b. Mâcid b. Muhammed b. Amr en-Necdî (ö. X./XVI. yüzyılın başlan) Arap denizcisi.

Uman'a bağlı Culfâr'da dünyaya geldi. Doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bi­linmemekle birlikte IX. (XV.) yüzyılın ikin­ci yarısında yaşadığı ve X. (XVI.) yüzyılın başlarında ileri bir yaşta iken vefat ettiği sanılmaktadır. Necidli bir denizci ailesine mensuptur. İbn Mâcid. uzun denizcilik tecrübesinin yanında atalarının bilgi mi­rasına da sahipti ve sadece bir denizci ola­rak kalmayıp babası gibi bildiklerini kale­me aldı; eserleri uzun süre Kızıldeniz ve Hint Okyanusu denizcilerine rehberlik et­miştir. Babasının el-Hicûziyye adlı kita­bını gayet iyi incelemesinin dışında İbn Mâcid'in Abbasî döneminin meşhur üç denizcisi Muhammed b. Şâzân, Sehl b. Ebân ve Leys b. Kehlân'ın yazdıklarından da faydalandığı bilinmektedir.⁹⁹⁰ Ancak onların ver­dikleri bilgiler XV. yüzyıla kadar eskimiş. bahsedilen bazı kasaba ve limanlar za­manla yok olmuş, bazılarının da adları değişmişti. İbn Mâcid, bu üç deniz âlimi­ni dikkate alarak kendisine "dördüncü" demektedir. Bununla beraber her üçünün çalışmalarındaki bazı noktalan eleştire­rek çoğu bilgilerin orijinal olmadığını söy­ler.⁹⁹¹ Fakat adı geçen Abbasî âlimlerinin kitapları günü­müze ulaşmadığından İbn Mâcİd'inkinİ onlarla mukayese etme imkânı bulunma­maktadır.

Zamanında mevcut bilgilerden müm­kün olduğu ölçüde faydalanmasının Öte­sinde İbn Mâcid bunlara kıble yönünün tesbiti gibi önemli konularda katkılarda da bulunmuştur. Kıbletü'İ-İslâm adlı eserinde dünyanın farklı bölgelerinde kıb­lenin nasılbelirleneceğini anlatmakta ve bu münasebetle pusula (kumpas) hak­kında geniş bilgi vermektedir. Pusulanın beytü'1-ibre/ hokkası içine manyetik iğne­yi ilk defa İbn Mâcid yerleştirmiştir. Bilin­diği kadarıyla pusulayı bulan ve gelişti­renler Çinliler'dir. Sung döneminde kulla­nılan pusula, balık şeklinde bir tahta üze­rine oturtulmuş bir mıknatıs taşı ile gü­neyi gösteren bir iğneden ibaret olan ve suda yüzen bir aletti. Çin kozmik sembo­lizminde imparator kutup yıldızını tem­sil ederdi ve dolayısıyla tahtta otururken yüzünü güneye çevirirdi. Bu. Arap yazar­larının sonraları sık sık atıfta bulunduk­ları "yüzen balık" şeklindeki pusuladır. Bu­nunla beraber İbn Mâcid'in pusula iğne­sini yerleştirme tekniğinin bir yenilik ol­duğunda şüphe yoktur.

İbn Mâcid'in deniz kıyıları üzerine yap­tığı araştırmalardan onun. Batlamyusve Sûrlu Marinos'un etkisiyle dünyanın gü­neyinde bilinmeyen toprakların varlığına inanan Ortaçağ müslüman coğrafyacılarından ayrıldığı anlaşılmaktadır. Ona gö­re Doğu Afrika kıyısındaki Sofâla'ya varıl­dığında Madagaskar solda, Afrika anaka­rası sağda kalmakta ve kıyı önce batıya, sonra da kuzeye dönerek Atlas Okyanu-su'nun başlangıcını oluşturmaktadır. Bu­radan sırasıyla anakarada yer alan Kâ-nim'e, Esıfi'ye ve daha sonra da Septe'ye (Ceuta) ulaşılır ki burası Akdeniz'in giriş kısmıdır.⁹⁹² İbn Mâcid, bir başka yerde Hint Okyanu-su'nun Atlas Okyanusu'na bağlantılı olduğunu açıkça ifade etmekte ⁹⁹³ Madagaskar adasını tanımlarken de güneyinde Hint Okyanusu'nun bulundu­ğunu söyleyip buranın Atlas Okyanusu'­nun güney kesiminin başlangıcı olduğu­nu belirtmektedir.⁹⁹⁴ Bütün bunlar, onun dünyanın güneyinde bilin­meyen toprakların varlığına inanmadığı­nı göstermektedir.

İbn Mâcid Hint Okyanusu'na açıldığın­da Sûliyân.⁹⁹⁵ Kunkanîler ⁹⁹⁶ ve Gucerâtîler tarafından hazırlanan iskele ve limanlarla ilgili kıyasâtı ⁹⁹⁷ kullanmak­taydı; bu denizcilerin bir kısmını şahsen tanımış ve zaman zaman onların kılavuz­luğundan da yararlanmış olmalıdır. Vasco de Gama'nın İbn Mâcid'in rehberliğinde Hindistan'a gittiği konusunda ise şüp­he yoktur. Portekiz kaynaklan her ne ka­dar İbn Mâcid'i İsmen zikretmiyorsa da Kutbüddin el-Mekkî(ö. 990/1582) Ah­med b. Mâcid'in bir amiralin ahbabı ol­duktan sonra onun Doğu Afrika sahilin­deki Malindi'den Hindistan'daki Kaliküt'e gitmesine rehberlik ettiğini ve gemiyi. Afrika kıyısını dolaşmakyerine açık deniz­den götürdüğünü bildirmektedir.⁹⁹⁸

Eserleri.

Kitûbü'ı-Fevâ'id Fi Usûli îi-mi'1-bahr ve'I-kavâ'id. 895 (1490) tari­hinde yazılmış olup denizcilik hakkında genel bilgiler ihtiva eder. Yelkenle denize açılmanın ön şartları, pusulanın otuz iki bölümüne denk düşen yıldızlar, rüzgârlar. deniz mevsimleri, kaptanlar için gerekli olan temel bilgiler ve araçlar, enlem, boy­lam gibi konular bunlardan bazılarıdır. Ayrıca Hadramut bölgesindeki "el-kevs" gibi güney enlemlerinde sürekli esen sa-lîb dalgasını keşfettiğini söylemekteyse de yeri tesbit edilememiştir. Bunun dışın­da kutup yıldızının duruşundan ve diğer yıldızların hareketlerinden ne anlam çıka­rılacağını açıklamıştır. Ayrıca Asya, Avru­pa ve Afrika kıyılarının tanımlarını yapmaktadır ki bu daha önce hiçbir denizci tarafından gerçekleştirilememiştir. Eser­de Hint Okyanusu'ndaki on adaya ve Kı-zildeniz'e ayrı bölümler ayrılmıştır. Kitâ-bü'i-Fevtfid, İbrahim Hûrî ve İzzet Hasan tarafından tahkik edilerek yayımlan­mış (Dimask 1971) Gerald R. Tıbbetts de eseri Arab Navigation in the Indian Ocean before the Corning ot the Por-tuguese adıyla notlar ilâve ederek İngi­lizce'ye çevirmiştir (London 1981).

İbn Mâcid'in üslûbu sade ve ifadesi açıktır. Yazılarını Arap ve Fars şiirinden örneklerle süslediği görülür. Ferrand, Ki-tâbü'l-Fevâ'id'ı Ortaçağ sonlan denizci­lik biliminin bir sentezi olarak değerlen­dirir ve İbn Mâcid'i denizcilik biliminde eser veren modern yazarların ilki olarak tanımlar.⁹⁹⁹ Onun modernliğinin işaretlerinden biri de kullandığı yer İsimlerinin bugün dahi kolayca anlaşılır olmasıdır.

Bibliyografya :

tbn Mâcid. el-Fevâ'id fî uşûli 'İlmi'l-bahr ue'l-kavâ'id (nşr İbrahim Hûrî- izzet Hasan), Dımaşk 1971, s. 10, 14-15, 16-18, 113, 273-274, 293, 343-344; a.mlf.. Hâviyetü'i-ihtişâr fi uşüli 'ilmi'l-bihâr (nşr. İbrahim Hûrî, BEO, XXIV 11971 ] içinde), neşredenin girişi, s. 13-25; 1. Krachkovsky, Târîhu'l-edebi'l-coğrâfıyyi'l-'Ara-bi (trc Selâhaddin Osman Hâşim], Kahire 1965, li, 579-581; Kutbüddin el-Mekkî. et-Berku't-Ye-mânî fi'l-fethi'l-'Oşmânî,R\yad 1387/1967, s. 18-19; Enver Abdülalim. el-Milâha ue 'ulûmu 7-bihârtnde't-'Arab, Kuveyt 1399/1979, s. 139-145; a.mif.. "el-Fevâ^d fi usûli cilmi'l-bahr ve'l-kavâ'id", 77, V, 274-286; Hüseyin Hasan. A'lâ-mü Temim, Beyrut 1980, s. 55-57; S. Maqbul Ahmad. "Ibn Mâjid", DSB, IX, 35-37; a.mlf.. "ibn Mâdjid", El2 (İng ), III, 856-859; a.mlf., "Coğrafya", DİA, Vlll, 62; Muhammed Mahmûd Muhammedeyn. et-Türâşü'1-coğrâfiyyü.'l-İstâ-mî, Riyad 1404/1984, s. 286-292; a.mlf.. "Te-sâ3ülât havle kadiyyeti irşâdi İbn Mâcid li-Vas-ko dey Câmâ ilâ tariki'1-Hind", Mecelletü Külliy-yeLî't-âdâb, sy. 6, Riyad 1979, s. 55-68; Ömer Mûsâ Bâşâ, Târİhu'l-edebi'l-'Arabî: el-^aşrü'l-Memlûkî, Dımaşk-Beyrut 1409/1989, s. 598-620; Studies on Ahmad ibn Mâjid and Sulay-man al-Mahri(ed. Kuat Sezgin), Frankfurt 1992; Abdurrahman Hamîde, A'lâmü'l-coğrâftytJtne'l-'Arab, Dımaşk 1416/1995, s. 610-626; Abdül-hâdîet-Tâzî. "İbn Mâcid ve'l-Burtuğal",e/-Ba/ı-şü'l-'ilmî, sy. 36, Rabat 1406/1986,5. 15-79; Syed Sulayman Nadvi, "The Arab Navigation", al-!lm, Vlll, ttfestville 1988, s. 15-17; Husam al Khadim, "Ibn Mâjid his Roİc İn the Dîscovery of a Sea-route to India and Evidence of Scicntifıc Thinking in his VVritings", el-Veşîka, sy. 14, Bahrain 1989, s. 218-235; Sabbâh İbrahim eş-Şeyhalî, "İbn Mâcid ve Şarku İfrikâ", a.e., sy. 23 (1993), s. 156-178; İbrahim Hûrî. "er-Rubbânü'I-'Arabî Ahmed b. Mâcid", MMLADm., LXVIII/1 (1993), s. 59-74; Türkkaya Ataöv, "Vasco Da Ga­ma mı, Ahmed Bin Mâcid mi", Toplumsal Ta­rih, V/25, İstanbul 1996, s. 15-16; Theodore Shumowski, "'Ahmed Ibn Majid, The Last Lion of the Arab Seas", e!-Veşîka. sy. 32, Bahrain 1418/1997, s. 184-205; Gabriel Ferrand, "Şi-hâbeddin", İA, XI, 519-529; İnâyetullah Rızâ, "İbn Mâcid", DMBİ, IV, 548-556.