İbn rüseyd

İBN SAHNÛN

Ebû AbdÜlâh Muhammed b. Sahnûn Abdİsselâm b. Saîd et-Tenûhî el-Kayrevânî (ö. 256/870) Mâliki fıkıh âlimi, eğitim bilimci.

2O2'de(817) Kayrevan'da doğdu. Baba­sı, Kuzey Afrika'da Mâliki mezhebinin ya­yılmasında önemli hizmetleri geçen el-Müdevvenetü'l-kübrâ adlı eserin mü­ellifi Sahnûn'dur. Sahnûn oğlunun eğiti­mine özen gösterdi. Başta Kur'an olmak üzere temel bilgileri ve fıkhı babasından öğrenen İbn Sahnûn, daha sonra devrin önde gelen âlimlerinden Abdullah b. Ebû Hassan el-Yahsubî. Mûsâ b. Muâviye es-Sumâdıhî, Abdülazîz b. Yahya el-Medenî el-Hâşimî, Abdülmü'min b. Müstenîr el-Cezerî ve Baki b. Mahled'den hadis din­ledi. Ebü'l-Hasan Muhammed b. Nasr b. Hadram'dan münazara dersleri aldı. 235'-te (849-50) hem ilim tahsili hem de hac-cını ifa etmek amacıyla doğu seyahatine çıktı; önce Kahire'de Şafiî'nin talebelerin­den Müzeni ve Mısır'ın diğer ileri gelen âlimleriyle görüştü. Müzenî, ondan daha bilgili ve daha zeki birini görmediğini söy­lemiştir. Aynı yıl hac vazifesini yerine ge­tirdikten sonra Medine'ye geçti; İmam Mâlik'in talebelerinden Ebû Mus'ab ez-Zührîve Ya'küb b. Humeyd b. Kâsib'le gö­rüştü. Ebû Mus'ab ve Seleme b. Şebîb en-Nîsâbûrî'den hadis dinledi. Yolculuğu sırasında birçok âlimle tanışarak onlar­dan istifade etti.

Kayrevan'a döndüğünde eser yazmaya ve öğrenci yetiştirmeye başlayan Ibn Sah-nûn'un daha babası hayatta iken müsta­kil bir ders halkasına sahip olduğu rivayet edilir. İbrahim b. Attâb el-Havlânî, Muhammed b. Salim el-Kattân. Ebû Muham-med Saîd b. Hakemûn. İbn Ebü'l-Velîd el-Hatîb ve Kayrevan Mezâlim Mahkemesi başkanı Ebü'l-KSsım et-Tûrî gibi şahsi­yetler onun talebeleri arasında yer alır. Babası vefat edince (240/854) onun ilmî riyasetini devraldı. Baba-oğulun burada kurdukları ilmî otorite sebebiyle bir ara Kayrevan şehrinin Sahnûniye olarak anıl­dığı rivayet edilir.

İbn Sahnûn, babasının ölümünden bir süre sonra Kayrevan Kadısı Süleyman b. İmrân ile arasında çıkan anlaşmazlık yü­zünden Kayrevan'ı terketmek zorunda kaldı. Daha sonra şehre dönmek İçin Kay­revan Ağlebî Emîri Muhammed b. Ah-med'den mektupla eman diledi ve onun eman vermesi üzerine geri geldi. Şöhret ve nüfuzu gittikçe artan İbn Sahnûn'a doğrudan bir şey yapamayacağını an­layan Süleyman b. İmrân, Kayrevan'da yaşayan bir grup Iraklı'yı onun aleyhine tahrik etti. Bunun üzerine İbn Sahnûn emîre tesir ederek yakın dostlarından Abdullah b. Tâlib'i cuma imamı olarak tayin ettirmeyi başardı. Bir müddet son­ra da Süleyman kadılık görevinden uzak­laştırıldı ve yerine Abdullah b, Tâlib tayin edildi.

İbn Sahnûn 2S6 (870) yılında Sâhil'de vefat etti, cenazesi Kayrevan'a getiril­di ve namazını Emîr Muhammed kıldır­dıktan sonra babasının yakınına def­nedildi. Bazı kaynaklarda ölüm tarihi muhtemelen babasınınkiyle karıştırıl­dığından 240 (854) olarak verilmiştir. Vefatında Kayrevan halkının yas tutarak bir süre okulları tatil ettiği ve dükkân­larını kapattığı, halktan bir grubun İbn Sahnûn için yaptırılan türbenin etrafına çadır kurarak bir yıla yakın burada kal­dığı, bu durumdan endişelenen emîrin bunların dağılmasını istediği rivayet edi­lir. Kaynaklar, hem halk hem idareciler tarafından çok sevilen İbn Sahnûn'dan iyiliksever, hoşgörülü, mütevazi. ileri gö­rüşlü bir kimse olarak söz eder. Onun ba­zı eserlerini nakleden Ebü'l-Hasan el-Kâ-bisî, çağdaşı olan Kadı îsâ b. Miskin, Ku­zey Afrika tarihçisi Ebü'l-Arab et-Temîmî, Kayrevanlı fakih ve tabakat müellifi Muhammed b. Haris el-Huşenî, Kuzey Af­rikalı tabip Ahmed el-Cezzâr, Muhammed b. Abdülhakem gibi birçok âlim kendisin­den övgüyle söz ederek ilmine, zekâsına ve ahlâkına olan hayranlığını dile getir­miştir.

Döneminde Mâliki fıkhında otorite sa­yılan İbn Sahnûn mezhep görüşüyle ilgili tartışmalarda son sözü söylüyordu. Fık­hın yanı sıra hadis, kelâm, tarih ve ede­biyat sahalarında da derin bilgi sahibi ol­makla birlikte İslâm tarihinde eğitim ve öğretim alanında günümüze ulaşan ilk eserin müellifi sıfatı ile ayrı bir önem ta­şır. Eserlerinin çoğu kayıp olduğu için İbn Sahnûn bugün daha çok bir eğitimci ola­rak tanınmış, eğitimle ilgili görüşleri çe­şitli araştırmalara konu olmuştur. Ancak onun fıkıh yönü eğitimciliğinden Önde ge­lir. Bu sebeple eğitim alanındaki görüşle­rini, eğitimin fıkhı yönü veya eğitim ko­nularının fıkıh ilim dalının verileri ışığın­da ele alınması şeklinde nitelendirenler de vardır.⁸⁶ İbn Sahnûn, eğitim konusuna ve problemle­rine eğitim biliminin günümüzde de ge­çerliliğini koruyan genel ilke ve metotla­rına göre yaklaşmasını bilmiş, eğitimde fırsat eşitliği, cezalandırma yerine ikna etme, bilgiyi sevdirerek verme, haftalık ders programı, hafta sonu ve bayram ta­tili, öğretmenler için meslek aşkının öne­mi gibi hususlarda görüşler önermiştir. Eğitim konusunda İbn Sahnûn'dan en çok etkilenen kişi, onun eğitimle ilgili eserini bir nevi şerheden Ebü'l-Hasan el-Kâbisî (ö. 403/1012) olmuştur. Bir hadis ve fıkıh âlimi olan Kâbisî, eğitimle ilgili olarakyaz-dığı eserde pek çok konuda onunla aynı görüşü paylaşmıştır.

İbn Sahnûn'un cedel ve münazara ala­nında da çok güçlü olduğu, bir defasında Mısırlı biryahudi bilginiyle münazara et­tiği ve bu şahsın ileri sürülen deliller kar­şısında Müslümanlığı seçtiği rivayet edi­lir. Halku'l-Kur'ân meselesinde Ebû Süley­man en-Nahvî ile münazarası meşhurdur. Dönemin tanınmış Mâlikî âlimlerinden İbn Abdûs el-Kayrevânî ile de kendilerine Abdûsiyye ve Muhammediyye adlarıyla birer mektep izafe edilecek kadar kelâmî konularda önemli görüş ayrılıkları bulun­duğu bilinmektedir.

Eserleri.

Kaynaklar, İbn Sahnûn'un de­ğişik ilim dallarında eser veren nâdir mü­elliflerden biri olduğunu belirtir. Onun tarih, terâcim, fıkıh, hadis, kelâm ve eği­tim gibi ilim dallarında 200 dolayında ese­rinin bulunduğu zikredilmekteyse de bun­dan cüzlerin toplamı kastedilmiş olmalı­dır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. Âdâbü'l- muca!limîn. Temel di­nî eğitimin usul ve gayesini, öğretmen-öğrenci İlişkisinin fıkhî ve örfî yönünü ele almakla birlikte genel eğitim usulleri, eği­tim ve öğretimde uyulması gereken pren­sipler, öğrencilere verilmesi gereken bil­giler, öğretmenin hak ve sorumlulukları gibi konularda da genel bir çerçeve çiz­mektedir. Yazma nüshası Tunusta Dârü'l-kütübi'l-vataniyye'de kayıtlı bulunan ⁸⁷ ve on küçük bölümden oluşan altı varaklık bu eseri ilk defa Hasan Hüsnî Ab-dülvehhâb neşretmiş (Tunus 1350/1931), daha sonra Gerard Lecomte Fransızca'ya çevirmiştir.⁸⁸ Ahmed Fuâdel-Eh-vânî risaleyi et-Terbİye fi'1-İslâm adlı ki­tabının içinde (Kahire 1955, 1968), Mu­hammed el-Arûsî el-Matvî, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb neşrini Rabat el-Hizânetü'l-âmme'deki nüsha ile karşılaştı­rıp notlar ekleyerek (Tunus 1392/1972), ay­rıca Mahmûd Abdülmevlâ (Cezayir 1969, 1973, 1981), Muhammed Nasır el-Fik-rü't-terbevî adlı eserinin (Kuveyt 1977), Abdurrahman Osman el-Hicâzî eİ-Mezhebü't-terbevî Hnde İbn Sahnûn adlı çalışmasının içinde ⁸⁹ yayımla­mış, M. Faruk Bayraktar da eserin aslını ve Türkçe tercümesini uzun bir tanıtma yazısıyla birlikte neşretmiştir (İstanbul 1996). Bazı araştırmalarda yanlışlıkla Âdâbü'l-mu'allimîn ile el-Müdevve-ne'nin müellifi aynı kişi olarak gösteril­miştir. ⁹⁰

2. er-Risâ!etü's-Sahnûniyye.⁹¹ Müellifin öğrencisi Muhammed b. Salim el-Kattân el-Kayrevânfnin fıkıh ağır­lıklı çeşitli sorularına cevap olarak hazır­lanmıştır.

3. Uşûîü'd-dîn.

4. en-Nevâzil. İbn Hayr bu eseri Nevâzilü'ş-şalât min dîvâni Muhammed b. Sahnûn adıyla zikreder. ⁹²

5. Mesâ'ijü'i-ci-hdd.⁹³

İbn Sahnûn'un kaynaklarda adı geçen birçok eserinden bazıları şunlardır: el-Cami' ⁹⁴ el-Müsned ⁹⁵ es-Siyer, et-Târîh, Tabakâtü'l-hılemâ', Şerhu erbacati kütüb min müdevvene-ti Sahnûn, Tahrimü'I-müskir, el-İmâ-me, Tefsîrü'l-Muvaüa3, er-Red caîâ eh-li'1-bidcf, Kitâbü'l-Eşribe ve ganbü'l-hadis, el-îmân ve'r-red ca/â ehli'ş-şirk, el-Hücce 'ale'l-Kaderiyye, ei-Hücce 'ale'n-Naşârâ, er-Red 'ale'l-Bekriyye, er-Red Cale'ş-Şâficî ve ehli'l-'îrâk, ez-Zühd ve'1-emöne, Risale fî âdâbi'l-mü-tenâzırin ⁹⁶ el-Vercf, er-Risâle fî ma^na's-sünne, er-Risâle îîmen sebbe'n-nebî, el-İbâha, Âdâbü'1-Ködî, Ahkâmü'l-Kurân.

Bibliyografya :

İbn Sahnûn. Eğitim ve Öğretimin Esasları: Âdâbü'l-muallimîn(trc ve nşr. M. Faruk Bay-raktarl, İstanbul 1996, neşredenin girişi, s. 9-36; Ebü'l-Arab. Tabakâtü 'ulemâ'i İfrikıyye ve Tûnis, Beyrut, ts., s.129-132; Ebû Bekir el-Mâlikî. Riyâzü'n-nüfüs (nşr Beşîrel-Bek-kûş-Muhamnıed el-Arûsîel-Matvî). Beyrut 1403/1983, 1, 443-458; Kâdî İyâz. Tertîbü't-medârik, II, 104-118; Abdurrahman b. Mu-hammed ed-Debbâğ, Mecâ!imü'l-imân fi mac-rtfeti ehli'l-Kayreuân (nşr. İbrahim Şebbûh). Tunus, ts., 11, 122-136; İbn İzârî, el-Beyânü'l-muğrib, Beyrut 1983, II, 115; Zehebî. A'lâ-mü'n-nübelâ1, XIII, 60-63; Safedî, el-Vâfi, lil, 86;Yâfiî, Mir'âtü'l-cenân.ll, 180; İbn Ferhûn, ed-Dibâcü'i-muzheb, II, 169-173; İbn Hacer. Tehzîbü't-Tehzîb, V, 169-170; İbnü'i-İmâd, Şe-zerât, li, 150; M. Amari. el-Mektebetû't-'Arabiy-yetü'ş-Ştkıltiye, Lipsia 1857, s. 186-187; Mah-lûf. Şeceretü'n-nür, s. 70;Ahmed Fuâd el-Eh-vânî, et-Terbiye fİ'l-İslâm, Kahire 1955;Moha-med Talbi, L'emirat aghiabide, Paris 1966, s. 10, 234, 238, 240, 352, 395, 534-535; Sezgin. GAS, I, 472-473; Mehmet Dağ v.dğr.. İslâm Eğitim Tarihi, Ankara 1974, s. 14-15,20,28, 164, 204; Hacvî. ei-Fikrü's-sâmt, M, 99; Cavit Binbaşıoğlu. Eğitim Düşüncesi Tarihi, Ankara 1982, s. 44, 46, 57, 58, 61, 63; Ahmet Çelebi, İslâm'da Eğ'ttim-Öğretim Tarihi (trc. Ali Yar­dım), İstanbul 1983, s. 18, 273; Mahfuz. Terâci-mü't-mü'eltilîn, İÜ, 19-24; Şemseddin Abdüle-mir. et-Fikrü't-terbeui cİnde İbn Sahnûn ve'l-Kâbisî, Beyrut 1985; Abdurrahman Osman el-Hicâzî. el-Mezhebü 't-terbeuî inde İbn Sahnûn, Beyrut 1986; a.mlf., et-Terbiyyetü'l-İslamiyye fı't-Kayreuân, Beyrut 1417/1997, s. 271-281; ayrıca bk. tür.yer.; İbrahim M. eş-Şâfiî, "Mu­hammed b. Sahnûn", et-Terbiyyetü'i-İslâmiy-ye, Riyad 1988, 1, 247-261; Hasan Hüsnî Ab-diilvehhâb, Kitâbü'l-'ömr (nşr. Muhammed el-Arûsîel-Matvî- Beşîrel-Bekkûş!, Beyrut 1990, 11, 588-594; Hüseyin b. Muhammed Şevât, Med-resetü't-hadîşfi't-Kayreuân, Riyad 1411, II, 705-713, 967-977; Sa'd Zağlûl Abdülhamîd. Târîhu'l-MağribiVArabt, İskenderiye 1994, II, 107-112; Gerard Lecomte, "Le Livre des regles de conduite des maitres d'ecole par İbn Sah-nun", REI, XXI (1953), s. 77-105; a.mlf., "Mu­hammed b. Sahnûn", El2 (İng ), Vil, 409; Sha1-ban Muftah İsmail, "Muhammed İbn Sahnûn: An Educationalist and a Faqih", Müslim Edu-cation Quarterly, Xll/4, Cambridge 1995, s. 37-54; Mustafa Tavukçuoğlu, "İbn Sahnûn'un Âdâbü'l-muallimîn'i Üzerine Bir Çalışma", SÜ ilahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 7, Konya 1997, s. 267-287; Ali Refîî, "İbn Sahnûn", DMBİ, III, 666-667.