İBNÜ's-sayrafi, HÜseyin b. MÜbarek 6 ibnu's-sayrafi el-hatib 6

İBNÜ'Z-ZİBA'RÂ ⁵¹⁴

İBNÜ'Z-ZİYÂ el-MEKKÎ

Ebü'I-Bekâ Bahâüddîn Muhammed b. Ahmsd b. Ziyâiddîn Muhammed el-Ömerî es-Sâgânî (ö. 854/1450)

Hanefî fakihi, müfessir.

9 Muharrem 789 (30 Ocak 1387) tari­hinde babasının kâdılkudât olarak görev yaptığı Mekke'de dünyaya geldi. Kendi­sinin bu tarihi vermesine karşılık babası 25 Muharrem'de doğduğunu kaydet­miştir.⁵¹⁵ Ha­yatının büyük bir kısmını Mekke'de ge­çirmekle birlikte Kahire ve Kudüs gibi ilim merkezlerine de seyahat ederek birçok âlimden faydalandı. Babasından, Şehâ-beddin İbn Zahîre. Kâriülhidâye. Şerefed-din İbnü'l-Kuveyk, Şehâbeddin İbnü'n-Nâsın, Ali b. Ahmed en-Nüveyrî, Muham­med b. Abdüddâim el-Birmâvî. Zeynüd-din el-Merâgl. İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Hacer el-Askalânî'den fıkıh, fıkıh usulü, tefsir, hadis, kelâm, kıraat ve belagat okudu. Başta fıkıh olmak üzere bu dal­larda kendini yetiştiren İbnü'z-Ziyâ ba­basının yokluğunda onun yerine kâdıl-kudâtlığa vekâlet etti ve 825 (1422) yı­lında onun vefatından sonra bu göreve tayin edildi. Bir süre Mescid-i Harâm'la ilgili vazifeleri üstlendi ve Mekke muh-tesibliğini yürüttü. 830'da (1427) ka­dılık uhdesinde kalmak üzere bu iki görevden alındı. 845 yılı Receb ayında (Ka­sım 1441) asıl görevinden de azledilmekle beraber ramazan ayında tekrar vazifesi­ne iade edildi ve ölünceye kadar bu görev­de kaldı. Kadılık yaptığı sırada Mescid-i Haram ve Mekke'deki Gıyâsiyye Medrese-si'nde ders verdi. Talebeleri arasında Nec­meddin İbn Fehd, Abdülkâdirel-Muhyevî ve Sehâvî gibi âlimler bulunmaktadır. 27 Zilkade 854 (1 Ocak 1450) tarihinde vefat etti ve Cennetü'l-Muallâ'da babasının kab­ri yanına defnedildi.

Eserleri.

1. el-Bahrü'l-t'ctmîk fimenâ-sikî'I-ımftemir ve'l-hâc ile'l-beyti'l-catîk. Müellifin yirmi dört yaşında iken kaleme aldığı eserin sonunda Mekke ve Medine tarihi ve bu şehirlerdeki önemli mekânlarla ilgili bilgilere de yer verilmiş­tir. Kitabın Leiden Üniversitesi Kütüphanesi ⁵¹⁶ Mektebetü'l-Haremi'l-Mekkî ⁵¹⁷ ve Berlin Staatsbibliothek'te ⁵¹⁸ nüs­haları mevcuttur.

2. ez-Ziyd'ü'1-ma'ne-vf 'alû Mukaddİmeti'l-Ğaznevî. Ah­med b. Muhammed el-Gaznevî'nin Hanefî mezhebine göre ibadet konularını anla­tan eserinin şerhidir. Süleymaniye Kütüp-hanesi'nde birçok yazma nüshası bulunan kitabın ⁵¹⁹ baş tarafında ilim öğren­menin fazileti anlatılmış ve Ebû Hanîfe'-nin menâkıbına yer verilmiştir.

3. Tenzî-hü'1-Mescidi'l-Harâm an bidcfi cehe-leLi'l-cavöm. Bizzat İbnü'z-Ziyâ'nın bun­dan ihtisar ettiği RİsâJe fî beyânı ten-zîhi'l-Mescidi'l-Harâm ''an bidcfi cehe-leü'l-cavâm adlı kitabın müellif hattıyla yazılmış nüshası Süleymaniye Kütüpha-nesi'nde bir mecmua içindedir.⁵²⁰

4. Muhta-şarü 1-Müsned Îi-Ebî Hanîfe. Müellif ta­rafından nesih hattıyla yazılmış bir nüsha­sı Köprülü Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. ⁵²¹

5.el-Mütedârik cale'l-medârik fi't-tefsîr. Di­rayet tefsiri özelliği taşıyan eserin Hûd sû­resinin sonuna kadaryazıldığı, geri kalan kısmın müellifin babası tarafından tamam­landığı belirtilmektedir.⁵²² Ki­tabın, Tâhâ sûresinden Hac sûresinin so­nuna kadar olan âyetlerin tefsirini ihtiva eden bir cildi Süleymaniye Kütüphanesi'n dedir. ⁵²³

6. el-Meşra' iîşerhi'I-Mecmcf. Muzafferüddin İbnü's-Sââtî'nin Hanefî fıkhına dairMecmaVi-bahreyn adlı eserinin şerhi olup I. cildi Süleymaniye Kütüphanesi'nde ⁵²⁴ bir nüshası da Kahire'de Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmakta­dır. ⁵²⁵

7. Târihu Mekkete'l-müşerrefe ve'1-M.escidi'l-haröm ve'l-Medîneü'ş-şerîfe ve'1-kabri'ş-şerif.⁵²⁶ Muhammed Habîb el-Hîle. bu­nun müstakil bir eser değil el-Bahrü'î-amîkn sonundaki iki bölümden ibaret olduğunu belirtmektedir. ⁵²⁷

8. eş-Şâfî fi'htişâri'1-Kâfî. Hâkim eş-Şehîd'İn eserinin muhtasandır.⁵²⁸ Kaynaklarda is­mi geçen diğer eserleri de şunlardır; Şer-hu'1-Vâfî fi'1-fürû, Şerhu Uşûli'1-Pez-devî ⁵²⁹ en-Nüket calâ Şahîhi'l-Buhârî.

Bibliyografya :

İbnü'z-Ziyâ el-Mekkî, Târîtıu Mekkete't-mü-şerrefe üe'l-Mescidt'l-lıarâm oe'l-Medîneti'ş-şe-rîfe ue'l-kabrİ'ş-şenf{r\$r.A\â İbrahim el-Ezherî-Eymen Nasr el-Ezherî), Beyrut 1418/1997, neş-redenlerin girişi, s. 8-19; Sehâvî, ed-Dau}ü'l-lâ-mic, VII, 84-85; a.mif.. et-Tibrü'l-mesbûk, Bulak 1896, s. 334; Süyûtî, Nazmü't-'ikyân (nşr. Phi­lip K. Hitti), Beyrut 1927, s. 137; Necmeddin İbn Fehd. Mu'cemü'ş-şüLjüh (nşr Muhammed ez-Zâhî).Riyad 1402/1982,'s. 213-215; Keşfü'z-zunûn,\, 113, 225, 438; II, 1022, 1601, 1997; Şevkânî, el-BedrÜ'Hâü\ II, 120-121; Brockel­mann, GAL, I. 477; II, 225; SuppL, I, 289; 11, 222; Mhu'l-meknûn, II, 425, 487; A. J. Arberry, The Oıester Beatty Library, A Ha.n-dttst of the Arabic Manıtscripts, Dublin 1964, VII, 68; P. Voorhoeve, Codices ManuscripLi VII: Handlist of Arabic Manuscripts in the Library of the üntoersity of Leiden and Other Collec-Üons in the Netheriands, Leiden 1980, s. 36; Ramazan Şeşen v.dğr., Fihrisü mahtutâtl Mek-tebed" Köprüm, İstanbul 1406/1986,1,217-218; Muhammed Habîb el-Hîle, et-Târîh oe'i-mü'erri-hûn bi-Mekke, London 1994, s. 131-133; "İbn 2iyâ5", DMBİ, IV, 128-129.

İBNÜ'Z-ZÜBEYR ⁵³⁰

İBNÜ'Z-ZÜBEYR es-SEKAFÎ

Ebû Ca'fer Ahmed b. İbrâhîm b. ez-Zübeyr es-Sekafî el-Gırnâtî el-Endelüsî (ö. 708/1308) Tefsir, hadîs ve fıltih âlimi.

Zilkade 627'de (Eylül 1230) Ceyyân'da (Jean) doğdu. Sekizinci ceddi Âsim'dan dolayı Âsımî nisbesiyle de anılır. Tahsiline Ceyyân'da başladı. Ancak şehrin düşman işgaline uğraması üzerine 643'te (1245-46) babasıyla birlikte Mâleka'ya (Malağa) göç etti ve öğrenimini burada sürdürdü. Bir ara dönemin ilim ve kültür merkezi olan Sebte'de(Ceuta) ve hayatının sonuna kadar yaşadığı Girnata'da (Granada) pek çok hocadan istifade etti. Ebû Bekir Ah­med b. Muhammed b. Âs (Âsî), Ebü'l-Ve-lîd İsmail b. Yahya el-Ezdî el-Attar ve Ebü'l-Hasan eş-Şârrî'den kıraat dersi al­dı; Ebü'l-Hüseyin Ahmed b. Muhammed es-Serrâc, Ebü'l-Hattâb Muhammed b. Ahmed b. Halîl ve Ebü'l-Mecd Ahmed b. Hasan el-Murâdî'den hadis dinledi: Ebü'l-Abbas İbn Fertûn'dan değişik alanlarda faydalandı. İbnü'z-Zübeyr'in -mektupla-şarak icazet aldıkları dahil- hocalarının sayısı 400 civarında olup ⁵³¹ Muhammed Şa'bânî bunlardan 100 kadarının ismini kaydeder.⁵³² Tefsir, kıraat, hadis, fıkıh ve dil alanındaki yetişkinliğiyle ilim çevrele­rinde ön plana çıkan ve telif çalışmaları yanında talebe yetiştirmekle de meşgul olan İbnü'z-Zübeyr'den faydalananlar ara­sında Ebû Hayyân el-Endelüsî, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Cüzey gibi âlimler zik­redilmektedir. İbnü'z-Zübeyr Mâleka'da iken peygamberlik iddiasında bulunan sihirbaz İbrahim ei-Fezârî'nin yalancı ve sahtekâr olduğunu söyleyerek onunla mü­cadeleye girdi. Bu mücadelede Fezârî'nin yanında yer alan Mâleka emîri, İbnü'z-Zü­beyr'in bütün kitaplarını ve hocalarının derslerinde tuttuğu notlarını yağmalattı. Bu olay üzerine Gırnata'ya göç eden İb­nü'z-Zübeyr, 67l'de (1273) devlet reisi olan Sultan II. Muhammed'in himayesine sığındı. Burada kendisine itibar edildi, ka­dılık ve ulucami hatipliği görevleri verildi.

Fezârî ile mücadelesini onun öldürülme­sine kadar sürdüren İbnü'z-Zübeyr8 Re-bîülevvel 708'de (26 Ağustos 1308) Gırna-ta'da vefat etti.

Mâliki mezhebinin önde gelen fakihle-rinden olan İbnü'z-Zübeyr itikadda Ehl-i sünnet akidesinin güçlü bir savunucusu­dur. NitekimMilâkü't-te\î"ınde Mute­zile ve Hâricîler'le çeşitli bid'at mezheple­rinin görüşlerini, özellikle Zemahşerî'nin eî-Keşşâf'ta yer alan i'tizâlî fikirlerini ve sapık bir tarikat olarak gördüğü Şevziyye'nin tasavvuf! anlayışını tenkit etmiştir.⁵³³

Eserleri.

1. Milâkü'l-tevîl.⁵³⁴ Kur'an'ın tefsirine dair olan eserde, her sûrede aynı veya benzer lafızlarla tekrar­lanan âyetler ele alınarak bunların hik­metleri üzerinde durulmuş, bu tür âyet­ler hakkında uyandırılmak istenen şüphe­ler giderilmeye çalışılmıştır. Kitap Saîd el-Fellâh (Beyrut 1403/1983) ve Mahmûd Kâ­mil Ahmed (Beyrut 1985) tarafından iki cilt olarak yayımlanmıştır.

2. el-Burhân fî tertibi süveri'l-Kurân. Mushaf'taki sıralarına göre sûreler arası münasebetin ele alındığı eseri Muhammed Şa'bânî neş-retmiştir. ⁵³⁵

3. ez-Zamân ve'1-mekân. ⁵³⁶

4. Şerhu'I-İşâre li'1-Bâcî. Ali b. Muhammed el-Bâcî'nin usûl-i fıkha dair eserinin şerhidir.

5. Şi-latü'ş-Şıla.⁵³⁷ Son kısmı Evarista Levi-Provençal (Rabat 1937), üçüncü cüzü Abdüsselâm el-Herrâs ve Saîd A'râb (Rabat j993) ta­rafından yayımlanmıştır.

6. Bernâmec. Eserde müellifin hocalarının isimleri sa­yılmış, ikisi hariç diğerlerinden icazet al­dığı belirtilmiştir. Bazı kaynaklarda Muq-cemü şüyûhihî adıyla yer alan kitap da bu eser olmalıdır.

7. Urcûze fî beyânı mezhebi'ş-Şevziyye.⁵³⁸ Ebû Abdullah eş-Şevziyye'ye nisbet edilen tarikat hak­kında yazdığı manzum bir eserdir.

8. Red[u'l-câhil 'an j'tisâfi'l-mecâhiL Yi­ne Şevziyye'ye reddiye olarak kaleme alı­nan diğer bir eseridir. Kaynaklarda ibnü'z-Zübeyr'e ayrıca Ta'lîk calâ Kitabi Sîbe-veyhi, Kitâbü'l-İclâm bimen hutime bi-hi'I-Kutru'!-Endelüsiyyü mine'l-cflâm, Sebîlü'r-reşâd tî fazli'l-cihâd adlı eser­ler nisbet edilmektedir.

Bibliyografya :

İbnü'z-Zübeyr es-Sekafî, Milâkü't-te'uîi (nşr. Saîd el-Fellâh). Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, 1, 5-139; a.mlf., et-Burhân fi tertibi süoe-ri'i-Kur'ân (nşr. Muhammed Şa'bânî), Muham-mediye 1410/1990, neşredenin girişi, s. 129-164; Zehebî. TezklreLü'l-huffâz.N, 1484;a.mlf.. Ma'rifeLû'l-kurrâ1 {A\hku]aç),\\\, 1427-1429; Sa-fedî, el-Vâfî, VI, 222-223; İbnü'l-Hatîb, et-itıâta, I, 188-189; İbn Ferhûn. ed-Dibâcü'l-müzheb, I, 188-189; İbnü'l-Cezerî. Ğâyetü'n-NthâyeA, 32; İbn Hacer, ed-Dürerü'L-kâmİne, I, 84-86; İbn Tağrîberdî, et-Menhetü'ş-şâft,], 212-215; Sü-yûtî, Bıığyetü'l-ou'ât, I, 291-292; Dâvûdî, 7a-bakâtü'i-müfessirîn, I, 27-28; İbnü'l-Kâdî, Dür-retü '1-hicâL, 1,11-12; Keşfü 'z-zunûn, 1, 241, 286, 840; II, 1427-1428, 1735, 1813; Şevkânî. el-Bed-rü't-tâli\ ], 33; Brockelmann, GAL SuppL, II, 376-377; Abdülvehhâb b. Mansûr, A'tâmü'l-Mağribi'l-'Arabî, Rabat 1406/1986, IV, 243-247; Abdülazîz el-Ehvânî, "Şılalü'ş-Şila li'bni'z-Zübeyr, ez-Zeyl vc't-tekmile Ii'bn cAbdilme-lik", Reuista.lH/l, Madrid 1955, s. 1-17; Mu­hammed b. Abdülazîz ed-Debbâğ, "ŞılaLü'ş-Şıla li'bni'z-Zübeyr", ei-Menâhil, XII/33, Rabat 1985, s. 364-377; a.mlf., "Ebû Ca'fer Ahmed b. ez-Zübeyr min tlilâli kitâbihi'ş-Şıla İi-Şılati İbn Beşküvâl",a.e.,XIII/34(]986).s. 106-120; Ch. Pellat, "ibn al-Zubayr", El2 (ing.), III, 976; İnâ-yetullah Fâtihi Nijâd. "İbn Zübeyr", DMBİ, III, 617-618.