Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

 
9.2.2. Chakana tovar aylanishiga ta’sir qiluvchi omillar.
 
Chakana tovar aylanishi mikro va makro darajadagi omillar ta’sir qiladi. Ularga 
www.sies.uz
Page 245 of 356 

---

246 
246 
umumlashtirib, quyidagilarni kritish mumkin. 
I. 
Davlatning halqaro ahvoli, halqaro munosabatlar. 
II. 
Davlatlarni iqtisodiy integratsiyasi. 
III. Tashqi savdo, eksport va import. 
IV. 
Xalq xo‘jaligi prognozlari (ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish, milliy 
daromad (iste’mol va jamg‘arma fondlari, elastiklik koeffitsiyent – 1-1,06 % 
teng) 
Iste’mol tovarlarini ishlab chiqarish (elastiklik koeffitsiyenti 1 – 0,98 
%teng). 
V. Ilmiy – texnik rivojlanish (elektrlashtirish, gazlash, televid, yo‘llar). 
Bu birinchidan, iste’mol qilish shart – sharoitini o‘zgartiradi, 
ikknnchidan – yangi tovarlar bunyodga keltiriladi. 
VI. Aholining daromadlarini o‘zgartirish (1 – 0,94 %). 
VII. Ijtimoiy fondning miqdori. 
VIII. Baho. 
IX. 
Demografik holat. 
X. 
Urbanizatsiya (shahar va qishloq aholisini o‘zgarishi). 
XI. 
Shaxsiy tamorqa xo‘jaligi. 
XII. Uy – joy qurish. 
XIII. Shaxsiy transport. 
XIV. Dacha (ikkinchi, shahardan tashqari yashaydigan joylar). 
XV. Xizmat darajasi (tariflari). 
XVI. Turizm, sport. 
XVII. Aholining madaniy bilim darajasi. 
XVIII. Aholini bo‘sh vaqti. 
9.2.3. Chakana tovar aylanishi umumiy hajmini tahlili. 
 
Chakana tovar aylanishi umumiy hajmini tahlil qilganda quyidagi ko‘rsatkichlar 
aniqlanishini tavsiya qilamiz: 
www.sies.uz
Page 246 of 356 

---

247 
247 
I. 
Prognozlarni yoki rajani chakana tovar aylanishini umumiy xajmi, 
turlari va savdo shaxobchalari bo‘yicha bajarilishini aniqlash; 
II. 
Rejalarni kvartallar va oylar bo‘yicha bajarilishining maromiyligini 
aniqlash. Uning uchun maromiylik koeffitsenti hisoblanadi. Ushbu 
ko‘rsatkich o‘rtacha kvadrat farq (
σ
) va variatsiya koeffitsentini (V) 
aniqlash orqali amalga oshiriladi.
σ
=
n
x
x
2
)
(
∑
−
−
; V=
x
−
⋅
100
σ
; 
Bu yerda: 
σ
- o‘rtacha kvadrat farq; 
v – variatsiya koeffitsnti; 
x – har oyda (kvartlarda) tovar aylanish rejasini bajarilish foizi; 
x
−
- o‘rtacha yillik tovar aylanish rejasini bajarilish foizi; 
p – oylar (kvartal) soni. 
Maromiylik koeffitsiyenti (Km)=100 – V; 
III. Chakana tovar aylanishi dinamikasini o‘rganish, bir necha yillarda o‘rtacha 
o‘sish tempasini hisoblash. Chakana tovar aylanishi o‘sish tempasini o‘rtacha giometrik 
formulasi orqali aniqlash tavsiya qilinadi.
−
T  = 
1
0
−
П
П
У
У
Bu yerda 
T –o‘rtacha geometrik o‘sish darajasi 
Up – dinamik qatorni oxirgi ko‘rsatkichi; 
U
0
–dinamik qatorni boshlang‘ich ko‘rsatkichi; 
P –dinamik qatordagi ko‘rsatkichlar soni 
Chakana tovar aylanishi dinamikasini o‘rganishni misol tariqasida (bir variant 
shaklida) Samarqand viloyati bo‘yicha chakana tovar aylanishi to‘g‘risida tuzilgan 
jadvalni tavsiya qilamiz. Jadval 9.2.3.1. quyida keltiriladi. 
IV. Chakana tovar aylanishi bilan aholining harid fondini qamrab olish 
www.sies.uz
Page 247 of 356 

---

248 
248 
ko‘rsatkichini aniqlash. Ushbu ko‘rsatkichni alohida savdo korxonalari yoki savdo 
shaxobchalari darajasida hisoblashni iqtisodiy nuqtai nazardan imkoniyati yo‘q, shu 
sababli uni tuman, viloyat va respublika miqyosida hisoblash tavsiya qilinadi. Uni 
hisoblash uchun aholining harid fondi olinadi va u chakana tovar aylanishi aholiga 
sotilgan qismi bilan solishtiriladi. Masalan, chakana tovar aylanishi umumiy hajmi 573,1 
mln.so‘m, jumladan, korxonalar, tashkilotlarga (mayda ulgurji) sotilishi 29,2 mln.so‘m. 
aholining harid fondi 812,1 mln.so‘m. hisoblasak. Undan aholiga sotilgan tovarlar 
summasi 573,1- 29,2 = 543,9 mln. so‘mni tashkil qiladi. Chakana tovar aylanishi bilan 
aholini harid fondini qamrab olish foizi= 
1
,
812
100
9
,
543
⋅
= 66,97 
≈
67,0 % 
tashkil qiladi va aholini tovar sotib olish o‘zini ajratgan pul mablag‘ini 67,0 % tovarlar 
bilan ta’minlanganligini anglatadi 
V. Savdo korxonalari, shaxobchalarini tuman, viloyat chakana tovar aylanishidagi 
hissasi foiz hisobida tahlil qilinishi zarur, bu ko‘rsatkichni dinamikasini 
o‘rganish kerak.
www.sies.uz
Page 248 of 356 

---

249 
249 
9.2.3.1 jadval 
Samarqand viloyati bo‘yicha 2000-2004 yillarga chakana tovar aylanishi dinamikasi
Ko‘rsatkichlar
o‘lchov 
birliklari
2000 
2001 
2002 
2003 
2004 
2004 
yil 
2000 
yilga 
nisbatan 
o‘sish surati, 
% 
Jami chakana tovar aylanishi, haqiqiy baholarda
mln. so‘m
153006,3 
212013,6 
301019,2 
353087,8 
372544,3 
243,5 
Solishtirma bahoda o‘sish sur’ati, o‘tgan yilga 
nisbata 
% 
113,6 
106,6 
103,7 
108,8 
101,1 
- 
1.Jami chakana tovar aylanishi ichida: 
1.1. Oshkora mulk shakli (Davlat) uning hissasi
mln. so‘m 
% 
3674,9 
2,4 
4719,3 
2,2 
4286,4 
1,4 
3555,2 
1,0 
2964,4 
0,8 
80,7 
- 
1.2. Xususiy mul shakli
mln. so‘m 
149331,4 
207294,3 
296732,8 
349532,6 
369579,9 
247,5 
1.3. Rasmiy hisobga olingan savdo shaxobchalari
mln. so‘m 
48726,3 
76135,7 
99328,3 
100547,3 
89402,7 
183,5 
1.4. Dexqon bozori Uning hissasi
mln. so‘m
% 
40692,0 
26,6 
53267,3 
25,1 
88253,1 
29,3 
102938,0 
29,2 
124200,2 
33,3 
305,2 
- 
1.5. Tashkil qilinmagan bozor
Uning hissasi
mln. so‘m 
% 
63588,0 
41,6 
82610,6 
39,0 
113437,8 
37,7 
149602,5 
42,4 
158941,4 
47,2 
249,9 
- 
1.6. Ommaviy ovqatlanish korxonalari
mln. so‘m 
3643,0 
6026,8 
8624,3 
13456,1 
10130,2 
278,1 
2. Jami chakana tovar aylanishi: 
2.1 o‘tgan yilgi baholarda
mln. so‘m 
153006,3 
163104,7 
219858,1 
327508,9 
356971,8 
233,3 
2.2. 2000 (bazis) yilgi baholarda
mln. so‘m 
153006,3 
163104,7 
169321,2 
184235,7 
186272,1 
121,7 
3. Baholar indeksi: 
3.1. o‘tgan yilga nisbatan (zanjirli) 
J 
1,000 
1,29986 
1,369 
1,078 
1,0436 
- 
3.2. 2000 (bazis) yilga nisbatan (bizisli) 
J 
1,000 
1,29986 
1,7778 
1,9165 
2,000 
- 
www.sies.uz
Page 249 of 356 

---

250
250
VI. qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan savdo qiluvchi korxonalarda chakana 
tovar aylanishi ko‘rsatkichini mavsumiylik koeffitsentini aniqlash zarur 
bo‘ladi (9.2.3.2-jadval). 
9.2.3.2 jadval