Ichki savdo iqtisodiyoti uz Дарслик doc

 
ya’ni: 
 
TZk
.k
= 
ЧТА
З
ЧТА
З
90
90
:
1
1
⋅
=
; 
TZk
.y
 = 
ЧТА
З
ЧТА
З
360
360
:
1
1
⋅
=
 
 
Ushbu ko‘rsatkich bilan bir qatorda tovar zahiralarining holatini baholashda, 
tahlil qilishda, normallashtirishda tovar zahiralarini aylanish tezligini kunlar va 
martaba ko‘rsatkichlari ishlatiladi. 
Tovar zahiralarini aylanish tezligi, bundan keyin bizlar ushbu ko‘rsatkichni 
«tovar ayirboshlash tezligi» deb ishlatamiz. Biz yuqorida aytganimizdek kunlar 
hisobida va marotabada aniqlanadi.
Tovar ayirboshlash tezligi kunlar hisobida (TATk)  o‘rtacha tovar zahirasini 
(
−
З ) Ushbu davrning bir kunlik tovar aylanishiga (CHTA:90 yoki CHTA:360) 
bo‘lish orqali anilanadi. 
Tovar ayirboshlash tezligi kunlar hisobida kvartal bo‘yicha aniqlansa 
(TATk.k) quyidagi formula ishlatiladi: 
TATk
.k
= 
ЧТА
З
ЧТА
З
90
90
:
⋅
=
−
−
; 
Yil davriga aniqlansa: 
www.sies.uz
Page 269 of 356 

---

270
270
TATk
.y
= 
ЧТА
З
ЧТА
З
360
360
:
⋅
=
−
−
 
 
Ushbu 
ko‘rsatkich 
o‘rtacha 
tovar 
zahiralari 
necha 
kunda 
ayirboshlanganligini yoki yangilanganligini, ya’ni tovarlar kelgan kundan 
sotilguncha necha kun o‘tganligini ko‘rsatadi. 
Bu ko‘rsatkichni tovar zahirasi miqdori bir so‘m tovar aylanishiga qancha 
to‘g‘ri keladi deb ham baholash mumkin. 
Masalan, i-tovar guruhi bo‘yicha o‘rtacha yillik tovar zahirasi 5000,0 ming 
so‘m, yillik tovar aylanishi 9629,0 ming so‘m. Ushbulardan bir kunlik tovar 
aylanishi 9629,0:360=26,747 ming so‘m. 
Tovar ayirboshlash tezligi (TATk
.y
) teng bo‘ladi=5000,0:26,747=186,9 kun, 
yoki bir so‘m tovar aylanishiga 186,9 tiyinlik tovar zahirasini to‘plash kerak bo‘lgan. 
186,9 kun o‘rtacha tovar zahirasini qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan davrni 
anglatadi. 
Tovar ayirboshlash tezligi marotaba hisobida (TATm) hisobot davrida 
o‘rtacha tovar zahirasi necha marotaba aylanganligini ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich 
ikki xil usulda aniqlanishi mumkin: 
1. Davrdagi kunlar sonini (t=360 yoki 90), tovar ayirboshlash tezligini 
kunlar hisobiga bo‘lish orqali (TATk
.k 
yoki TATk
.y
) aniqlaymiz: 
TATm = 
й
к
к
ТАТ
ТАТ
t
.
360
=
yoki 
к
к
ТАТ
.
90
; 
2. Іisobot davr tovar aylanishini o‘rtacha tovar zahiralariga bo‘lish orqali 
aniqlaymiz: 
 
TATm = 
−
З
ЧТА
www.sies.uz
Page 270 of 356 

---

271
271
 
Ushbu ko‘rsatkich bir tomondan tovar aylanishini ta’minlash uchun o‘rtacha 
tovar zahirasi necha marotaba aylanganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan bir so‘m 
o‘rtacha tovar zahiralariga qancha tovar aylanishi to‘g‘ri kelishini anglatadi, ya’ni 
tovar zahirasi samaradorligini ko‘rsatadi deb hisoblash mumkin. 
9.3.2. Tovar zaxiralari ko‘rsatkichlariga ta’sir qiluvchi omillar. 
Tovar zaxiralari savdo karxonalarida umumiy hajmi va tovar guruxlari 
bo‘yicha har xil miqdorda shakllanadi. Chunki uning miqdoriga har xil omillar ta’sir 
qiladi.
Ular ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bo‘linadi. 
Ob’ektiv omillar, bu real mavjud shart sharoitlardan kelib chiqadi va inson 
faoliyatiga bog‘liqligi kam. 
Sub’ektiv omillar, bu to‘g‘ridan to‘g‘ri inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib 
ular qabul qilgan boshqaruv qarorlarini ob’ektiv va realligidan kelib chiqadi. 
Asosiy ob’ektiv omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: 
Talab va taklifni umumiy xajmi asortimentlari bo‘yicha muvofiqligi. 
1.Mavsumiy xususiyatlari; 
2.Ishlab chiqarishni hududiy joylashishi; 
3.Transport aloqalari, yo‘llarini xolati va tashkillashtirish; 
4.Chakana tovar aylanish tarkibi – tovar assortimentlarini murakkablik 
darajasi; 
5.Tovarlarni fizik ximik xususiyati; 
6.Savdoni moddiy texnik ba’zasi holati; 
7.Savdoni tashkil qilish darajasi, texnologiyasi tashkil qilish shakllari; 
8.Tovarlar siljishini axborot ta’minoti; 
9.Tovarlarni keltirishni tashkil qilish va tashish tezligi; 
10.Savdo karxonasini tovar aylanish hajmi va xokozolar. 
www.sies.uz
Page 271 of 356 

---

272
272
9.3.3.Tovar zaxiralarining tahlili. 
Savdo karxonalari va shaxobchalarining asosiy vazifalaridan biri uning 
samaradorligini oqilona tovar zaxiralarini shakllantirish va ularni boshqarish orqali 
amalga oshirishdan iboratdir.
Tovar zahiralarini shakllantirish va boshqarish savdo karxonalari va 
shaxobchalari xo‘jalik faoliyatini barcha qirralariga ta’sir qiladi. Masalan: tovar 
aylanishining hajmiga va tarkibiga daromad miqdoriga, muomala (davr) harajatlari 
summasiga va darajasiga; foyda va rentabellikka va xokozolarga. 
Shu sababli tovar zaxiralarini xolatini va samaradorligini muntazam tahlil 
qilib borish zaruriyati tug‘iladi. 
Tovar zahiralarini optimal boshqarishni asosiy maqsadi minimal harajatlar 
bilan tovar zahiralarini shakllantirish orqali tovar aylanish hajmini oshirishdan iborat 
bo‘lmog‘i lozim. 
Tovar zahiralarini boshqarish jarayonining asosiy usullaridan biri ularni 
tahlil qilishdir. 
Tovar zaxiralarini taxlil qilishning maqsadi, ularni belgilangan talablarga 
javob berishini va savdo karxonasi yoki shaxobchasini xo‘jalik faoliyati natijasiga 
ta’sirini baholashdan iboratdir. 
Tovar zahiralarini tahlil qilishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish 
maqsadga muvofiq: 
Ø tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash, tizimlashtirish va 
solishtirma yuzaga keltirish; 
Ø tovar zahiralari summasi va nisbiy ko‘rsatkichlarini dekada, oy, 
kvartal va yil boshi va oxiriga umuman hamda tovar assortimentlari 
bo‘yicha tahlil qilinayotgan karxona yoki shaxobchada (magazin 
nazarda tutilayapti) aniqlash;
Ø haqiqiy tovar zaxiralari absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlarini 
belgilangan normativlar (rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar) bilan 
solishtirish va farqini aniqlash; 
www.sies.uz
Page 272 of 356 

---

273
273
Ø tovar zahiralari ko‘rsatkichlarini dinamikasini o‘rganish, uni boshqa 
savdo shaxobchalari, karxonalari (raqobatchilar), tuman, viloyat, 
respublikaning ko‘rsatkichlari bilan solishtirish va baho berish; 
Ø tovar zahiralari xajmi, tarkibi va uning nisbiy ko‘rsatkichlariga ta’sir 
qiluvchi omillarni o‘rganish va baholash; 
Ø aniqlangan va baholangan xolatni takomillashtirish bo‘yicha, 
xulosalar, takliflar tayyorlash va chora tadbirlar ishlab chiqarish.
Tovar zahiralari dinamikasini o‘rganish uchun quyidagicha jadval tuzish 
mumkin. 
9.3.3.1 jadval. 
Tovar aylanish va tovar zahiralarining dinamikasi. 
Y i l l a r 
Ko‘rsatkichlar 
1 
2 
3 
4 
5 
1.Tovar aylanishi summasi. 
2. O‘zgartirish surati
2.1. O‘tgan yilga nisbatan, % 
2.2. Bazis yilga nisbatan, % 
3. Tovar zahirasi summasi 
4. O‘zgarish surati
4.1. O‘tgan yilga nisbatan, % 
4.2. Bazis yilga nisbatan, % 
100,0 
100,0 
100,0 
100,0 
Ushbu jadvalni haqiqiy baholarda va solishtirma baholarda tahlil qilish tavsiya 
qilinadi. 
Tahlil qilishni vazifasi va ob’ektiga qarab tovar zaxiralari dinamikasi savdo 
shaxobchasi, karxonasi, tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida tovar 
zaxiralarining umumiy xajmi va aloxida tovar guruxlari bo‘yicha o‘rganiladi. 
Xuddi shunday tuman, viloyat va respublika miqyosida tovar zaxiralarini 
joylanishi 
bo‘yicha, 
chakana, 
ulgurji 
savdoda, 
ommaviy 
ovqatlanish 
shaxobchalarida, yo‘ldagi alohida ishlab chiqarishdagi dinamikasini o‘rganishni 
www.sies.uz
Page 273 of 356 

---

274
274
tavsiya qilamiz.
Tovar zahiralari alohida savdo shaxobchasi miqyosida tahlil qilish jarayonida, 
uning umumiy xajmini va tovar guruhlari bo‘yicha summasini belgilangan normativ 
bilan solishtirish va chetlanishini aniqlash zarur.
Tovar zahiralarini tahlil qilishda ularni statistik hisobotdagi tarkibi, normativ 
bilan solishtirma tarkibi yuzaga keltirilishi zarur, chunki 
9.3.3.1 chizma 
dan tashkil topadi. 
9.3.3.2 chizma 
Umumiy tovar zahiralari tarkibida hisobga olinadi.
9.3.3.3 chizma