İÇİndekiler

2.14. İşletmelerin Sermaye Mülkiyeti Bakımından Sınıflandırılması

1. Özel İşletmeler

2. Kamu İşletmeleri

3. Karma İşletmeler

4. Yabancı sermayeli işletmelerdir.

2.14.1. Özel İşletmeler

Şekil 2.2. Özel İşletme Türleri

Şahıs işletmelerinde işletmenin sahibi ve yöneticisi aynı kişidir, dolayısıyla üretim faktörleri tek bir kişide toplanır. Bu işletme türü en basit, en eski ve çok görülen bir işletme biçimidir.

İşletmenin sahibi, işletme faaliyetlerine ilişkin kararları alır, uygular ve denetler. İşletmenin bütün karı ona aittir. Risklere de işletme sahibi tek başına katlanır. Tek sahipli işletme, işletme sahibinden ayrı tutulamaz.

Şahıs işletmelerini diğer işletmelerden ayıran olumlu özellikler şunlardır:

Kurulması kolaydır. İşletmenin sahibi ve yöneticisi kararlarında daha özgürdür.

Yetkiler bir kişide toplanır. İşletmenin sahibi aynı zamanda işletmenin yöneticisidir.

Faaliyetler gizlidir. İşletmenin sorunları, alınan kararlar, işletme dışına yayılmaz.

Kar bölüşülmez, işletme sahibinin elinde toplanır.

İşletme küçük çaplı olduğu için esnektir.

Değişen iş koşullarına, yeni buluşlara ve taleplere uyabilir. Örneğin, benzin istasyonu sahibi başlangıçta sadece akaryakıt ihtiyacını karşılarken gerektiğinde araba temizleme, bakım-onarım, küçük alış veriş, hatta konaklama yeri gibi birimleri hızlı bir şekilde açabilir.

Kredi almak kolaydır. İşletme sahibi borçlu olduğu kişilere tüm mal varlığı ile sorumludur. Kişi ne kadar varlıklıysa kredi alma konusundaki başvurusunun kabul edilmesi o kadar kolaylaşır.

Şahıs işletmelerinin olumlu niteliklerinin yanı sıra olumsuz nitelikleri de vardır. Şahıs işletmelerinin olumsuz yönleri şunlardır:

Şahıs işletmeleri fazla büyüyemezler.

İşletmeci, kararlarını tek başına aldığı için başkalarının görüş ve önerilerinden yeterince yararlanamaz.

Amaçlarına ulaşamıyorlarsa kısa sürede kapanabilirler.

Borçlara karşı sorumlulukları sınırsızdır. İşletme sahibinin mallarına gerektiğinde haciz konur.

Sermaye şirketlerinde ortakların sorumlulukları şirkete koydukları sermaye ile sınırlıdır. Sermaye şirketlerine çok sayıda kişi katılabilir. Şirketin yönetimi genellikle uzman kişilere bırakılır.

Sermaye şirketlerinde ortakların değişmesi kolaydır. Bu bakımdan sermaye şirketleri daha uzun ömürlü olabilir. Bir başka deyişle şirketin ömrü sahiplerine bağlı değildir.

Sermaye şirketlerinden biri olan Anonim şirketi örnek verecek olursak, bu tür şirketler beş veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulur. Kuruluş sermayesi belli bir miktarın altında olamaz. Gerçek veya tüzel kişiler belli paylarla şirkete katılırlar.

Sermaye şirketlerinin, şahıs işletmelerine göre olumlu yönleri şunlardır:

İşletmeden alacaklı olanlara karşı sorumlulukları sınırlıdır.

Yönetim belli bir sisteme bağlıdır.

Ortaklık kolaylıkla devredilebilir.

Büyüme yeteneği sonsuzdur.

Sermaye şirketlerinin olumsuz yönleri ise şunlardır:

Kuruluş işlemleri karmaşıktır ve uzun zaman alır.

Ortak sayısının çokluğu nedeniyle karar vermek ve uygulamak daha fazla zaman alır.

Daha çok çalışan olduğu için koordinasyon güçtür.

Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletme türlerinden bir diğeri ise karma işletmedir. Karma işletmeler kamu temsilcisi kişiler ile özel kişilerin birlikte kurdukları işletmelerdir. Örneğin, Türkiye Yem Sanayiinde devletin hissesi yanında özel şahısların da payları vardır.

Bu tür işletmelerde sermayenin büyük payı devletin elinde ise genellikle kararlar devlet temsilcilerinin eğilimleri yönünde alınır. Aksi durumda yani büyük hisse özel şahıslarda toplanıyorsa kararlar genellikle o kesimin uygun gördüğü doğrultuda alınır.

Türkiye'de ekonomik faaliyetlerde hem devletin, hem de özel sektörün önemli payları vardır. Bu nedenle ekonomimiz karma ekonomidir.

2.14.2. Kamu İşletmeleri

Şekil 2.3. Kamu İşletmeleri

Kamu işletmeleri, devletin mülkiyetinde bulunur ve devlet tarafından işletilir. Kamu işletmelerinde, işletmenin mülkiyeti, bakanlıklar ve belediyeler gibi devlet kuruluşlarına aittir.

Kamu işletmeleri şu amaçlarla kurulur:

a. Belirli bir toplumsal yarar nedeniyle sınırlandırılmış kar elde etmek

b. Fiyatları olabildiğince düşük tutmak

c. Ülkenin refahını artırmak

d. Tekelleri önlemek

e. Özel kesimin yetersiz olduğu alanlarda işletmeler kurmak

f. Yeterli ve etkin alt yapılar oluşturmak

g. Var olan ulusal kaynakların etkin kullanımını sağlamak

h. Hızlı sermaye sağlayarak yeni yatırımlar yapmak

Kamu işletmeleri kendi aralarında mali, sosyal ve ekonomik nedenlerle kurulmuş işletmeler olarak da gruplandırılabilir.

Mali nedenlerle kurulan kamu işletmelerinin amacı, kamu kurumlarına gelir sağlamaktır. Örneğin, devlet üretme çiftliklerinden AOÇ' nin (Atatürk Orman Çiftliği) elde ettiği ürünlerin satışından devlet önemli gelir sağlamaktadır.

Kamu işletmeleri, hukuki yapı bakımdan özel işletmelerden farklıdır. Bu işletmeler yalnızca kamuya mal veya hizmet üretmek için kurulup işletilmezler. En önemli amaçlarından biri topluma yarar sağlamaktır.

Kamu işletmelerinden bazıları da sosyal nedenlerle kurulur. Sosyal nedenlerle kurulan kamu işletmeleri, az gelişmiş yöreleri kalkındırmak amacıyla kurulur. Daha gelişmiş yörelerde ise gelişmenin sürekliliğini sağlamayı amaçlar.

Sosyal nedenlerle kurulmuş işletmelere örnek olarak Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu, kreşler verilebilir. Ayrıca sağlık hizmetlerini yerine getiren hastaneler de verilebilecek başka örnektir.

Kamu işletmelerinin bir bölümü de ekonomik nedenlerle kurulmaktadır. Bu nedenle kurulan kamu işletmelerinin amacı, ülkenin ekonomik kalkınmasını hızlandırmaktır.

Ekonomik nedenlerle kurulan işletmeler, kamu tasarrufu oluşturarak sermaye birikimi sağlar. Örneğin, Türkiye Şeker Fabrikaları ve Sümerbank ham maddeyi değerlendirip iş sahası açarak yurt ekonomisinin dışa açılmasında önemli yararlar sağlamıştır.

Kamu işletmelerinin üç özelliği vardır.

Sermayelerinin devlete ait olması,

Özel yasalarla kurulup özel hukuk kurallarına göre işletilmesi,

Sermayeye göre kamu idaresine doğrudan veya dolaylı olarak bağlı olmasıdır.

Kamu işletmeleri yasanın öngördüğü biçimlerde denetlenir.

2.14.3. Karma İşletmeler

Hem kamu hem de özel sermaye katkısı ile kurulmuş işletmelere denir. Üniversiteler bu grup işletmelere örnek olarak gösterilebilirler. Pek çok üniversite kamu sermayesi ve özel sermaye kurulmuş, çalışmalarını ve gelişmelerini bu şekilde sürdürmektedir.

Bazı kamu işletmeleri çalışmalarını sürdürebilmek için çeşitli çalışma alanlarında özel firmalarla işlerini yürütmektedirler. Örneğin, iş fikirlerini girişime dönüştürmek için çeşitli projeler düzenleyen KOSGEP genç girişimci geliştirme ve destekleme amacı ile oluşturduğu program çerçevesinde özel girişim ve danışmalık merkezi ile birlikte çalışmaktadır.

2.14.4. Yabancı Sermayeli İşletmeleri

Bir ülkedeki mevcut sermaye stokuna başka bir ülkenin sahipliğindeki ilave sermaye katkısı. Bir ülkedeki yabancı sermaye, özel dolaysız yabancı sermaye yaptırımları ile portföy yatırımlarından oluşur. Portföy yatırımları, tasarruf sahiplerinin bir faiz veya dividant geliri elde etmek için uluslararası sermaye piyasalarından menkul değerler satın almalarını ifade eder. Özel dolaysız yabancı sermaye yaptırımları ise, bir ülkeden diğerine transfer edilen sermayenin, o ülkede yatırıma dönüşmesidir. Bu tür yatırımlar, bir firmanın yabancı Ülkede şube açması, mevcut bir yerli firmayı satın , alarak veya sermayesini artırarak kendisine bağlı bir şirket kurması şeklinde gerçekleşebilir. Yabancı sermayenin ülkeye her zaman döviz şeklinde girmesi gerekmez. Bunun ya­nında makine ve, donatım şeklinde gelebileceği gibi, lisans, patent, teknik bilgi gibi fikri haklar ve hizmetler şeklinde de gelebilir. Ayrıca, yabancı sermaye işletmelerinin kararları oto finansman yoluyla yeniden yatırıma yönelmeleri de, dolaysız yabancı sermaye yatırımı olarak kabul edilir.

Türkiye'de yabancı kaynak sağlayarak sermaye yetersizliğini gidermek amacıyla 1954’te Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çıkartıldı. Fakat yabancı sermaye’ye olan güvensizlik ekonomik ve siyasal istikrarsızlık 1980'lere kadar gerçek anlamı ile uygulanamadı. 24 Ocak Kararları ile birlikte yasadaki eksiklikleri gidermek ve bu alandaki uygulamaları birleştirebilmek amacıyla çıkarılan Yabancı Sermaye Çerçeve Kararnamesi'yle yabancı sermayenin çalışma alanları genişlemiş ve yatırımlar daha çekici hale getirilmeye çalışılmıştır.