İddiaçı: Aynur Akif qızı Məmmədova Elmi rəhbər: fiologiya elmləri doktoru, professor

Tolerable – 1. Dözülən, dözülməsi mümkün; 2. Müqayisədə yaxşı, kifayət qədər yaxşı; qaneedici [162, s.669]. Şarlotta “poor Eliza”nın diqqətinə çatdırır ki, o, yalnız “tolerable” bir qızdır. Yəni olsa-olsa dözülməz deyil, qaneedicidir, vəssalam. Darsi belə hesab edir ki, gözəl qız olmayan yerdə Elizabet dözülməz deyil, çarəsizlikdən onunla da rəqs etmək mümkündür. Əslində, Şarlotta Darsinin fikirlərini bu şəkildə yozur və sanki Darsinin “She is tolerable, but not handsome enough to temp ME” cümləsini təkrar yada salır, Elizabetə xatırladır. Əlbəttə, Darsi Elizabet haqqında fikirlərini dilə gətirmişdir və bu zaman onun məqsədi qızın heysiyyatına toxunmaq olmamışdır. Çünki Darsi dostu Binqlinin təklifindən imtina etmək üçün bu münasibəti ortaya atmışdır. Onun hələlik Elizabetlə heç bir tanışlığı yoxdur. Lakin Şarlotta Elizabetlə ünsiyyəti zamanı məsələni elə qoyur ki, guya bu sözləri Darsi bilavasitə Elizabetə demişdir.

Ceyn Ostin bu fəsildə “qürur və qərəz” problemini qoyur və bu iki anlayışın izahını əsərin personajlarına həvalə edir. Bu məsələnin geniş şərhi isə miss Lukasın Darsi haqqındakı fikirlərindən sonra əsərin personajı, “həmişə mühakimələrinin dərinliyi ilə fərqlənən” Meri tərəfindən verilir. Müəllif nitqində Merinin mühakimə bacarığının təriflənməsi göstərir ki, yazıçı Merinin dilindən sanki öz fikirlərini oxucuya çatdırır. Əsərdəki bu parçanı nəzərdən keçirmək, personajların vasitəsiz nitqində müəllif nitqinin izlərini axtarmaq, C.Ostinin üslubuna daha yaxşı bələd olmaq baxımından maraq doğurur.

“‘Pride,’ observed Mary, who piqued herself upon the solidity of her reflections, ‘is a very common failing, I believe. By all that I have ever read, I am convinced that it is very common indeed; that human nature is particularly prone to it, and that there are very few of us who do not cherish a feeling of self-complacency on the score of some quality or other, real or imaginary. Vanity and pride are different things, though the words are often used synonymously. A person may be proud without being vain. Pride relates more to our opinion of ourselves, vanity to what we would have others think of us.’ [150].

Merrinin nitqində diqqəti cəlb edən bir cəhət də odur ki, bu personaj “qürur və qərəz”dən bəhs edərkən, fikirlərin ona məxsusluğundan imtina edir və bunu belə bir ifadə ilə həmsöhbətlərinə çatdırır: “By all that İ have ever read, İ am convinced that it is very common indeed” [150]. Bir tərəfdən, Merinin mühakimə bacarığının dərinliyi müəllif şərhi ilə verilirsə, digər tərəfdən, bu personajın öz fikirlərini əsaslandırarkən bütün oxuduğu kitablara istinadı Ostinin Meri ilə həmfikirliyini təsdiq edir. Eyni zamanda müəllifin özünə aid olan mühakimə və mühazirələri personajların dilindən səsləndirməsini təsdiq edən bir xüsusiyyət də odur ki, Meri romanın aparıcı, əsas sujetlərindən biri deyildir və müəllif bu personajı mənfi boyalarla təsvir etmir. Beləliklə, aydın olur ki, C.Ostinin yaradıcılığında müəllif nitqi, müəllif şərhi ilə yanaşı, onun seçdiyi elə müsbət personajlar vardır ki, onların hadisələrə münasibəti, xarakteri təyin edən nitq xarakteristikaları müəllifin mövqe və fikirləri ilə üst-üstə düşür. Şübhəsiz ki, sırf linqvistik təhlil baxımdan personaj nitqini birmənalı olaraq müəllifə aid etmək olmur. Bunu konkret olaraq danışanı təyin etməyə imkan verən dil vasitələrinin bildirdiyi məna göstərir.

C.Ostin “Qürur və qərəz” romanında əsas qəhrəmanlarından biri olan miss Bennetin xarakterini açarkən müxtəlif formalı müəllif şərhlərinə müraciət edir. Yazıçı müəllif nitqi vasitəsilə Elizabetin başqalarının onun doğmaları haqqında söylədiklərini necə qəbul etməsini aydınlaşdırmağa çalışır və bununla da, əslində, yazıçı qəhrəmanının öz xarakter cizgilərini, xasiyyətini açmaq istiqamətində müəyyən addımlar atmış olur.

“To Elizabeth it appeared that, had her family made an agreement to expose themselves as a much as a they could during the evening, it would have been impossible for them to play their parts with more spirit or finer success; and happy did she think it for Bingley and her sister that some of the exhibition had escaped his notice, and that his feelings were not of a sort to be much distressed by the folly which he must have witnessed. That his two sisters and Mr. Darcy, however, should have such an opportunity of ridiculing her relations, was bad enough, and she could not determine whether the silent contempt of the gentleman, or the insolent smiles of the ladies, were more intolerable” [150, s.71].

Bu fraqmentdə yazıçı qeyri-real şərtli nitq konstruksiyasından (had her family...) istifadə edir və onun müsbət nəticəsindən bəsh edərək istehza effekti yaratmış olur.

Əsərdə Darsinin və Binqlinin bacılarının davranışı təsvir olunduqda elə leksik vahidlər işlədir ki, onlar biganəlik, gülüş və alçaltma semantikası daşıyır. Məsələn, insolent, ridiculing və s. Bu cür leksemlərin işləndiyi konktestlərdə yalnız Ceynin doğmalarının çatışmazlıqlarına diqqət cəlb edilmir, eyni zamanda bu ailənin sosial statusunun aşağı olması, bunun müqabilində Darsi və Binqli ailəsinin üstünlüyü də ön plana çəkilir. Romanın belə hadisələrində müəllif şərhi qiymətləndirmə, ekspressivlik və emotiv funksiyaları daşıyır. Ekspressivlik və emotivlik müvafiq mənaları ifadə edən leksik vasitələrin işlədilməsi ilə əldə olunur. Qiymətləndirmə isə qrammatik vasitələrin köməyi ilə reallaşdırılır [40, s.6].

Elizabetin nigaha münasibəti də müəllif şərhində təsvir və ifadəsini tapır. Elizabet heç bir halda onun ürəyinə yol tapa bilməyəcək Kollinzin evlənmə təklifini rədd edir, başa düşə bilmir ki, rəfiqəsi Şarlotta Lukas ona layiq olmayan bir adamla nigaha getməyə necə razılıq verə bilər.

“Elizabeth could never address her without feeling that all the comfort of intimacy was over, and though determined not to slacken as a correspondent, it was for the sake of what had been, rather than what was” [150, 100 s.].

Elizabetin keçirdiyi hisslər bu fraqmentdə never zaman zərfinin, nor was over konstruksiyasından sonra Past Perfect (what had been) formasının işlənməsi ilə aktuallaşır.

Yuxarıdakı fraqmentdə Elizabetin rəfiqəsinin hərəkətini bəyənmədiyi müəllif şərhi vasitəsi ilə oxucuya təqdim edilir. Şarlottanın qəbul etdiyi qərarın Elizabetlə heç bir bağlılığı yoxdur. Lakin Elizabet sevginin, nigahın məhəbbətə deyil, müəyyən haqq-hesaba əsaslanmasını heç cür qəbul edə bilmir. Bu şərhdə qiymətləndirmə və ekspressivlik funksiyaları özünü qabarıq şəkildə göstərir.

Müəllif Elizabetin rəfiqəsinin nigahına münasibətini şərh etməklə yanaşı, Lukaların qızı Şarlottanın da hiss və düşüncələrini aydınlaşdırmağa çalışmışdır.

“Without thinking highly either of men or matrimony, marriage had always been her object; it was the only provision for well-educated young women of small fortune, and however uncertain of giving happiness, must be their pleasantest preservative from want. This preservative she had now obtained; and at the age of twenty-seven, without having ever been handsome, she felt all the good luck of it” [150, s.85].

Yazıçı Şarlotta və onun kimilərinin həyat mövqeyini kədərlə, eyni zamanda səbəbi dərk etməklə açır, bu zaman həqiqi sevgini hər şeydən üstün tutan Elizabet və onun bacısı Ceynin nigaha baxışını Şarlottanın qərarına qarşı qoyur. Bu fraqmentdə Şarlottanın sosial statusu da diqqət mərkəzinə çəkilir (well-educated young women of small fortune). Yazıçı “it was the only provision” cümləsi ilə Şarlottanın fikrini ifadə edir. Lakin Ceyn Ostinin özü qarşılıqlı sevginin olmadığı bir nigahı qəbul etmir. Verilmiş müəllif şərhi eksplisit məzmun daşıyır, qiymətləndirmə funksiyasını yerinə yetirir.

“Qürur və qərəz” romanının kompozisiyasındakı “yol” xronotopu sujetin inkişafına, onun yeni hadisə və personajlarla zənginləşməsinə səbəb olmaqla yanaşı, baş qəhrəmanların xarakterinin təkamülünə və onlar arasındakı qarşılıqlı münasibətin inkişafına mühüm təsir göstərir. Elizabet Kollinzə qonaq gedərkən Darsi ilə onun arasında münasibətləri aydınlaşdırmaqla bağlı ilk mühakimə baş verirsə, xalası ilə səfərində onun taleyi həll olunur. Darsinin evində olarkən o, bu oğlana olan münasibətini dəyişməyə başlayır. Elizabet Darsidən qaçmağın yox, onunla münasibət qurmağın mümkün nəticələrini düşünür.

Əsərdə Elizabet haqqında müəllif fikirlərindən çox bu qızın öz düşüncələri onun xarakterini açır. Elizabetin hər bir hərəkətində, fikirlərində, dilə gətirdiyi sözlərdə onun xarakterində əsas yeri tutan keyfiyyətlər – qürur, ləyaqət, cəsarət üzə çıxır. Elizabet varlı deyil. Atasının ölümündən sonar o evdən məhrum ola bilər. Çünki bu ev atasına ata xəttindən qalmışdır və bu xətlə də Kollinzin əmlakına çevriləcəkdir. Bennetin oğlu olmadığına görə, əmlak onun gələcək nəslinə verilmir. Belə bir vəziyyətdə Elizabet Darsi kimi varlı bir adamla nikahdan imtina etməklə özünü kasıbçılıq girdabına atmış olur. Eyni zamanda qız Kollinzin təklifini qəbul etmədiyinə görə də eyni aqibətə düşməyə hazırdır. Təbii ki, burada qızların arzuladığı varlı adamlardan biri olan Darsi kimi bri şəxsə cavabda Elizabet Darsinin onun qüruruna toxunduğunu, bacılarını təhqir etdiyini, Uikhemi acıladığını əsas götürərək imtina qərarına üstünlük verir.

Romanda Elizabetin daxili sarsıntılarının çəlpəşik, qarmaqarışıq, anlaşılmaz, qeyri-müəyyən şəkli ifadəliliyin mürəkkəb üslubu vasitələri ilə oxucuya çatdırılır. Burada müəllif nitqində istifadə olunan “a flutter of spirits” kimi ifadələr qəhrəmanın qərar qəbul etməkdə çətinlik çəkdiyini göstərir. Bəzən interyer detalları, peyzaj görüntüləri Elizabetə Darsini başqa şəkildə görməyə kömək edir. “She had never seen a place for wich nature had done more, or where natural beauty had been so little counteracted by an awkward taste” [153, 244]. İnsan xarakterinə, onun düşüncələrinə təsir göstərən bu cür müəllif nitqləri C.Ostin yaradıcılığının özünəməxsus dil kontekstləri, dil vasitələrindən istifadə etməklə yeni obraz yaratmağa hesablanmış fikirləridir. Burada Elizabetin müşahidə etdiyi gözəl mənzərə, füsunkarlıq bir “delighted”. Bu fraza qızın Pemberliye səfərində açar fraza rolunu oynayır. Elizabet bu yerin sahibinin – Darsinin mükəmməl zövqünə heyran olur, onun təbii landşaftı pozmamaq istəyini yüksək qiymətləndirməyə imkan verir. Evin interyerinin sadəliyi, təbii gözəlliyi də qızın məftunluğunu artırır. C.Ostin bu cür vəziyyətləri və onu seyr edən qəhrəmanın keçirdiyi hissləri təsvir etməklə məhəbbətin, sevginin fərdin zahiri gözəlliyi, maddi sərvəti ilə deyil, həm də hərəkəti, fəaliyyəti, real gerçəkliyə münasibəti, əməlləri ilə yarandığını da təsdiq etmək məqsədi daşıyır. Bununla yanaşı, yazıçı öz qəhrəmanının daxili aləminə nüfuz etməkdən ötrü yalnız linqvistik vasitələrdən deyil, ekstralinqvistik vasitələrdən də istifadə edir. Məsələn, Darsinin portreti Elizabetdə ona qarşı böyük rəğbət hissi yaradır. Portretdə Darsinin zahiri gözəlliyi, məftunluğu, cəsarəti onu qürur mövqeyindən yox, başqa tərəfdən təqdim edir. Təbii ki, xarici təəssüratlar Elizabetin ilk qənaətlərinə təsir göstərir, onun Darsiyə olan münasibətini pozitiv istiqamətdə transformasiya edir. Elizabetin daxili və qeyri-məxsusi vasitəsiz nitqi belə məqamlarda müəllif nəqletməsi ilə çuğlaşaraq qəhrəmanın xarakterində təkamülə səbəb olur. Qızın Pemberlidə gördükləri onun daxili nitqində ifadəsini tapır: “And of this place”, “thought she, “İ might have been mistress!”. Onun qeyri-ixtiyari təəssüfü başqa bir fraza ilə əvəz olunur: “...that could never be; my uncle and aunt would have been lost to me; I should not have been allowed toinvite-them” [153, s.245].

“But Mr. Bennet was not of a disposition to seek comfort for the disappointment which his own imprudence had brought on, in any of those pleasures which too often console the unfortunate for their folly of their vice. He was fond of the country and of books; and from these tastes had arisen his principal enjoyments. To his wife he was very little otherwise indebted, than as her ignorance and folly had contributed to his amusement. This is not the sort of happiness which a man would in general wish to owe to his wife; but where other powers of entertainment are wanting, the true philosopher will derive benefit from such as are given [150, s.294].