Игтисадијјат илә сијасәтин бир-бири илә әлагәли олмасына сәбәб олан амилләрдән бири дә, истеһсал олунмуш малларын вә ја мәнфәә

(1-1) SİYASӘT ELMİNİN TӘRİF VӘ MӘFHUMU

İnsan, ictimai və həyatı qarşılıqlı münasibətlərdən asılı olan bir varlıqdır. O, həyatda göstərdiyi fəaliyyətləri nəzmə salmaq və qarşısına qoyduğu hədəf və məqsədlərə çatmaq üçün bir sıra qanun və qaydalara ehtiyac duyur. Bərqərar etdiyi ictimai münasibətlər və onunla əlqəli olan məsələlərdə isə o, xüsusi qanun, cəmiyyətin özündən olan qüdrətli qanunvericilik və onun icraçısına ehtiyac duyur. Belə olduqda isə həmin qüdrət, yalnız "dövlət" və "hakimiyyətdən" ibarət olur. Qanunları təyin və onları qüvvəyə mindirdikdən sonra icra edən də dövlətdir. O, tutduğu mövqe və ixtiyarında olan qüdrətdən istifadə edərək, istədiyi qanunları qüvvəyə mindirir və onların icrasına nəzarət edir. Qanuna tabe olmayanları isə cəzalandıraraq, hərc-mərcliyin qarşısını alır. Dövlət, ictimai münasibətlərin nəzmə salınması və ictimai ədalətin bərqərar olunması üçün cəmiyyət üzvlərinin hüquqlarının keşiyində durur və onların hüquqlarının tapdanmasının qarşısını alır. Qanunların icra olunduğu belə bir cəmiyyət "siyasi formalaşmış cəmiyyət" və ya "dövlət" adlanır.

Әslində siyasəti, dövlət idarəetmə elmi və ya siyasi qanunlar əsasında formalaşmış cəmiyyət də adlandırmaq olar.

Dövlət isə iki ünsürdən, yəni qanuna tabe olan qüdrətli hakimiyyət və müəyyən hüquq və vəzifləri olan azad millətdən ibarətdir.

Siyasət (politologiya) hökumət quruluşu, qüdrət və iqtidarı, hakimiyyət, cəmiyyət üzvləri ilə hökumət arasında olan münasibətlər və azadlıq çərçivəsində insanların üzərlərinə düşən vəzifələr haqqında söhbət açan bir elmdir. Başqa sözlə desək, siyasət, hökumətin iqtidarından başlayaraq insanların azadlıqlarınadək, şamil olan bütün ictimai məsələlərə deyilir. Dövlətlərarası qarşılıqlı münasibətlər və yaradılan əlaqələr də, eyni qayda olaraq siyasət elminə daxildir. Dövlət, özünə məxsus xüsusiyyətlərə malik olmaqla yanaşı, dünyanın hansı nöqtəsində olursa-olsun sabit qalmayıb, daim dəyişikliklərə məruz qalır.

Bəşər dünyaya qədəm qoyduğu ilk gündə nə dövlət olmuşdur, nə də dövlətçilik. Lakin sonralar cəmiyyət inkişaf etdikcə, tədriclə müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olan dövlətlər meydana gəlmişdir. İranda - qədim Həxaməneşin, Hindistanda - Muryan, cənubi Avropada - Camaat və Qədim Yunanda - Şəhərlər dövləti¹ imperatorluqlarını buna misal çəkmək olar.

Sonrakı dövrlərdə dünyanın digər məntəqələrində Osmanlı, İngilis müstəmləkəsi, Jermen, Sovet İttifaqı dövlətləri, habelə Amerika və Hind federal imperatorluqları meydana gəlmişdir.

1648-ci ildə bağlanılan "sülh müqaviləsi" nəticəsində meydana gəlmiş və bu günlər bir çox dövlətlər üçün örnək olan milli dövlətçiliyi, tarix boyu fəaliyyət göstərən dövlətlərdən biri hesab etmək olar.

Dövlət və hökumətlərdə baş verən dəyişikliklər, hal-hazırda da davam etməkdədir və bu dəyişikliklər bəlkə də gələcəkdə böyük birliklərə səbəb olacaqdır.

Dövlətlərdə baş verən dəyişikliklər və bu dəyişiklərə təsir göstərən qüvvələr, siyasət elmində araşdırılır. Dövlətlərin meydana gəlməsi, habelə onlarla əlaqəli olan nəzəriyyələr, məhz siyasət elmi çərçivəsində araşdırılır. Bu səbəbdən də siyasət, tarixi baxımdan qədim, müasir və gələcək dövlətlər çərçivəsində müzakirə olunur. Nəzəri baxımdan siyasət elmlərində dövlət və dövlətçilik barədə söhbət açılır. Burada dövlət nəzəriyyələri, hökumət, qanun vericilik, habelə dövlətin meydana gəlmə səbəbləri, onun fəlsəfə və fəaliyyətlərinə geniş yer verilərək, onların hər biri haqqında geniş söhbət açılır. Cəmiyyət üzvlərinin siyasi səhnədə ifa etdikləri rol, dövlət və hökumətlərin meydana gələrək göstərdikləri fəaliyyətlər və əhali ilə hökumət arasında olan münasibətlər burada müzakirə olunduğu üçün siyasət, bir elm kimi bir çox sahələri əhatə etməyə başlamışdır.

Bir çox mövzuları əhatə etdiyi üçün də, politoloqlar siyasət elminə müxtəlif təriflər vermişlər. Üç amerikan alimi deyir: "Siyasət elmini, dövlətçilik elmi və ya dövlətin quruluş terriyası ilə əlaqəli olan sosialogiya elminin bir qolu kimi də tərif etmək olar"¹. Әbdül Həmid Әbul Әhəd özünün "Siyasət elmlərinin əsasları" adlı kitabında yazır: "Siyasət elə bir elmdir ki, müxtəlif dövr və məkanlarda qüdrətin (ölkə və dövlət) əlaqələrinin bütün çətinliklərini əhatə edib, ondan necə istifadə etməyi və hansı səmtə istiqamətləndirilməli olduğunu göstərir"². Göründüyü kimi siyasət elminin mövzusu, verilən ilk tərifdə "dövlət"¹, ikinci tərifdə isə "qüdrət"² kimi mənalandırılmışdır.

Әlbətdə, bu iki məfhum (qüdrət və dövlət) arasında sıx bağlılıq vardır. Belə ki, qüdrət olmadığı bir yerdə hökumət və siyasət heç bir məna və məfhum kəsb etmir. Qüdrət, siyasətin təyin, icra, açıqlanma və formalaşmasının ən başlıca ünsürünü təşkil edir. Buna görə də, Rassel, Hans Morkent, Harvel Lassel və Maks Veber kimi mütəfəkkirlər, qüdrəti, siyasətin ən başlıca məfhumu hesab etmişlər³. Alimlərin başqa bir qismi isə, siyasəti belə tərif etmişlər: "Siyasət, insan, partiya və qruplar, ictimai birliklər, ölkələrarası və ya ölkələr daxilində əlaqələr yaradan sülhməramlı və ya qeyri-sülhməramlı məsələlərə rəhbərlik edən bir qüdrətdir"⁴.

Ümumilikdə götürsək, verilən təriflər ya dövlət və onun quruluşu ətrafında dövr edir ya da məsələyə daha dərindən nəzər salıb, millətin siyasi əks əməlini, ölkənin daxilində baş verən siyasi keşməkeşləri, siyasi fəaliyyətlər nəticəsində əldə olunan nəaliyyətləri, habelə beynəlmiləl səviyyəni diqqət mərkəzində saxlayır. Bir sözlə dövlət və qüdrət, siyasət elminin əsas mövzusunu təşkil edir.

Son dövrlərdə dövlət və siyasətin məna və məfhumu bir qədər dəyişilmiş və başqa məna daşımağa başlamışdır. Məsələn, professor Katlin belə bir fikirdədir ki, siyasi qüdrət dedikdə, mümkün qədər çox qüdrət əldə etmək üçün qrup, birləşmə və ictimai təbəqələr arasında gedən ixtilaf və keşməkeşlər nəzərdə tutulur. Belə bir nəzəriyyəyə əsasən, dövlət bir qüdrət stimulu kimi ictimai qüvvələrin bir-birləri ilə toqquşması nəticəsində meydana gəlir və bunun üçün də biz onu "qüdrət və qüvvə birliyi" də adlandıra bilərik. Beləliklə siyasət elmini, “cəmiyyətdə formalaşmış qüdrət elmi” kimi tərif etməli olacağıq.

Bu, olduqca ümumi bir tərifdir. Çünki, bəzi cəmiyyətlər kifayət qədər qüdrətə malik olmalarına baxmayaraq, dövlət kimi tanınmırlar. Qəbilə və sülalələri buna misal çəkmək olar. Onlarla yanaşı, cəmiyyətdə qüdrətli ordu, təsir və nüfuz, əqidə, sərvət, şan-şöhrət, ictimai mövqe və sair formalarda da müşahidə etmək olar.

Belə ki, onlardan bir qismi siyasi mahiyyətə malik, digərləri isə ondan məhrumdurlar. Bəzən siyasət yalnız qüdrətlə əlaqəli olmur. Belə ki, bəzən ictimai rifah kimi ümumi xarakter danışmalı olur. Bu səbəbdən, siyasət elminə daha geniş tərif vermək lazımdır.

Siyasət elmi sosioloji elmlərinin bir qolunu təşkil edir. O, vahid formada dövlət və hökumətin mahiyyət və mənşəyini, təkamül və inkişafını, habelə onun müxtəlif formalarını dəqiqliklə araşdırır, hədəf, quruluş və iş strukturunu ortaya çıxarır. Bütün bunlarla yanaşı siyasət elmi, dövlətlərarası və cəmiyyət üzvləri arasında bərqərar olunan əlaqələrə diqqət yetirib, onların mahiyyətini üzə çıxarır.

* * * *