Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 128
Chunki ana shunda, ruh uchun davomiy og‘irlik bordir. U ruh sohibi dori ichuvchi
o‘rnidadir va shifo umidida uning achchig‘iga sabr qiladi. U kishi yashash muddatini ro‘za
tutgan kuni kabi biladi, o‘lim paytidagi qiyinchiliklarni iftorlik ¬ og‘iz ochish bilan
taqqoslaydi. Qachon bu yo‘lga rag‘bat kuchayadi?
Shuning uchun aytiladiki, Basrada yuz yigirmata mav’iza qiluvchi bor. Ammo yaqiyn ilmi,
qalb holatlari va botiniy sifatlar haqida gapiruvchilar uchta xolos. Ular: Sahl Tustariy,
Sabiyhiy, Abdurahim.
Bu zotlar huzurida son-sanoqsiz xaloyiq jamlanadi. Ammo boshqalar oldida juda oz. Nari
borsa, o‘ntadan oshmaydi. Chunki aziz va nozik narsalar faqat xos kishilarga muvofiq
bo‘ladi.
(Oxirat olimlarining alomatlaridan) yana biri, u olgan ilmlariga pok qalb, basirat va
fahm-idrok ila suyanmog‘i kerak, sahifa va kitoblardan o‘qiganiga yoki boshqalardan
eshitganiga taqlid qilmasligi lozim. Taqlid faqat shariat sohibi Rasululloh buyurgan,
aytgan narsalarda bo‘ladi. Yana sahobalarga ham taqlid qilinadi, shu shart bilanki, agar
ularning fe’llari Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam) eshitganlariga dalolat qilsa.
Shariat sohibi Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam) vorid bo‘lgan so‘z va fe’llarni
qabul etishda taqlid qilinganda, ularning sirlarini tushunishga intilish lozim. Muqallid bir
amalni qilayotgan bo‘lsa, uni Rasululloh qilganlari uchun qiladi. Nabiy (sollallohu alayhi
vasallam) u amalni qilibdilarmi, demak, bir asrori bor. Shunday bo‘lganidan keyin, bu
borada jiddiy izlanish lozim. Ammo aytilgan narsani yod olish bilan kifoyalansa, kishi ilm
idishiga aylanib qoladi. Bu olimlik emas. Shuning uchun ayrim kishilarni ilm idishi
deyishadi. Narsalarning hikmat va sirlarini o‘rganmasdan yod olish bilan kifoyalangan
kishi olim hisoblanmaydi. Kim qalbidan to‘siqlarni ochsa, hidoyat nuri porlaydi va
ergashiladigan, taqlid qilinadigan kishiga aylanadi. Uning boshqalarga taqlid qilishi lozim
emas. Shuning uchun Ibn Abbos (r.a.): «Har qanday kishidan ilm olinadi va tark qilinadi.
Faqatgina Rasulullohdan olingani tark qilinmaydi»183 deb aytgan edilar.
183. Tabaroniy rivoyati. Ammo unda topmadim. Balki «Kabir» kitobidadir. Buni Taqiyuddin Subkiy «al-Fatovo» nomli kitoblarida
keltirgan.
Fiqh ilmini Zayd ibn Sobitdan o‘rganganlar. Qiroatni esa Ubay ibn Ka’bdan ta’lim
olganlar. So‘ngra fiqh va qiroat masalalarida u ikkalasinikidan boshqacha fikrlarni
aytganlar.
Ba’zi salaflar aytishadi: «Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam) kelgan narsani
ko‘zimiz va miyamiz ila qabul qildik. Sahobalardan kelgan narsalarning ba’zisini olib,
ba’zisini tark qilamiz, tobe’inlardan kelgan narsa to‘g‘risida aytadigan bo‘lsak, ular ham
odam, biz ham odam».
Sahobalar Rasulullohning ahvol-vaziyatlarini ko‘rganlari uchun boshqalardan afzal
sanalishadi. Qalblari ana shu ishlarni yaxshi ko‘rgani uchun vaziyatlarni topgan. Shu
narsa, rivoyat va iboralarni o‘z ichiga olmagan narsada to‘g‘ri yo‘lga yetaklagan. Agar
ularga nubuvvat nuridan quyiladigan bo‘lsa ko‘p narsalarda xatodan saqlaydi. Agar
Payg‘ambardan boshqadaneshitganga e’timod qilishrozi bo‘linmaydigan taqlid
hisoblansa, kitob va tasnifotlarga e’timod qilish esa yanada yomonroqdir. Balki kitob va
tasnif qilingan narsalar yangilikdir. Sahobalar zamonida ham, tobe’inlar zamonining
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy