Ihyou ulumid-din

Aqlning haqiqati va qismlari bayonida
Bilgilki, odamlar aqlning haddi va haqiqatida farqlanadilar. Ko‘pchilik umuman bu
nomning (ya’ni, aqlning) turli ma’nolarda ishlatilishidan bexabar. Shu narsa, ularning
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 138
ixtiloflariga sabab bo‘lgandir.
Bu xususda haqiqat shuki, ko‘z bir necha ma’noga ishlatilgani kabi, aql ham to‘rt
ma’noga mushtarak ishlatiladigan lafzdir. Bir ma’noni boshqasining doirasiga kiritish
mumkin emas. Balki har biri alohida qism.
Demak, birinchisi, u insonni hayvonlardan ajratib turadigan sifatdir. U bilan inson
nazariy ilmlarni qabul qilishga, yashirin, fikriy sanoatlarni tadbir etishga tayyor bo‘ladi.
Horis ibn Asad Muhosibiy iroda etgan ma’no shudir. U zot aqlning chegarasi haqida
deydilar: «U nazariy ilmlarni idrok etishga tayyorlaydigan g‘arizadir. Va u qalbga kirgan
nurdirki, u bilan ashyolarni idrok etishga hozirlik ko‘riladi». Bu narsani inkor etgan va
aqlni zaruriy ilmlarni bilish bilangina cheklagan kishi insof qilmabdi. Chunki ilmsizlarni
yoki uxlab yotgan odamni, garchi ilmlari bo‘lmasa ham, ana shu g‘ariza e’tibori bilan oqil
deyiladi».
Hayot jismni ixtiyoriy harakatlar va hissiy idroklar uchun tayyorlaydigan g‘ariza bo‘lgani
kabi, aql ham ayrim maxluqotlarni nazariy ilmlarga tayyorlaydigan g‘arizadir. Agar
inson bilan eshakni g‘ariza va hissiy idroklarida tenglash joiz bo‘lganida va, ularning
o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh taolo odat ijrosi hukmiga binoan insonda
ilmlarni xalq qildi, eshak va boshqa hayvonlarda ularni yaratmadi, deyiladigan bo‘lsa,
hayotiylik borasida eshak bilan jamodot-jonsiz narsalarni ham tenglasa bo‘lardi va,
bularning o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, illo Alloh azza va jalla odat ijrosi hukmiga
binoan eshakda maxsus harakatlar yaratgan, deyilaveradi. Chunki eshak jonsiz narsa
hisoblansa, undagi hamma harakatni Alloh subhonahu va taolo ma’lum tartibda
yaratishga qodirdir, deb aytish vojib bo‘lar edi. Aytish kerakki, eshakning jamodotdan
farqi hayot deb nomlanmish xos g‘ariza bilandir, shuning kabi inson ham nazariy
ilmlarni idrok etishda hayvondan aql deya atalmish maxsus g‘ariza bilan farqlanadi.
Aql surat va ranglarni aks ettirishda boshqa jismlardan farqli bo‘lgan yaltiroq oynaga
o‘xshaydi. Shuningdek, ko‘rishga yaratilgan sifat va hay’atida ko‘z peshonadan
farqlanadi. Demak, insondagi ilmlarga bo‘lgan aql g‘arizasi nisbati ko‘zning ko‘rishga
bo‘lgan nisbati kabidir. Qur’on va shariatning aql g‘arizasini ilmlar inkishofiga
yetaklashdagi o‘rni quyosh nurining ko‘zga zarurati kabidir. Bu g‘arizani ana shunday
tushunishimiz lozim bo‘ladi. (Ya’ni, ko‘z tevarak-atrofni ko‘rish uchun quyosh nuriga
qanchalik muhtoj bo‘lsa, aql ham ilm hosil qilishda Qur’on va shariatga shunchalik
muhtojdir. – Tarj.)
Aqlning ikkinchi ma’nosi tamizli (ajrata oladigan) go‘dak misolidagi ilmlardir, u bilan joiz
narsalar joiz, mahol narsalar mahol bilinadi. Bunga misol ikki birdan ko‘p ekanini, kishi
bir vaqtning o‘zida ikkita yerda bo‘lolmasligini bilishdir. Ba’zi mutakallimlar aql doirasi
haqida gapirganda, shuni nazarda tutishgan.
Aql zaruriy ilmlarning bir qismidir. Joiz narsalarni joiz, mahol narsalarni mahol bilish
kabi. Va u yana aslida durust, chunki bu ilmlar mavjuddir. Zohir ham aql deb nomlanadi.
Ammo bu g‘arizani inkor etish, faqatgina ana shu ilmlar mavjud deyish fosidlikdir.
Uchinchisi holatlar jarayoniga qarab hosil bo‘lgan tajribalardan istifoda etilgan ilmdir.
Kimki tajribalar bilan toblansa, fikr-qarashlar bilan tarbiyalansa, u odatda oqil deyiladi.
Kim bu sifat bilan sifatlanmasa, befahm, kaltabin va johildir. Bu hol ham ilmlardan
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy