Ihyou ulumid-din

«(Va unga deyilur): «Nomai a’molingni o‘qi! Bugun o‘z nafsing o‘zingga qarshi
yetarli hisobchidir» (Isro surasi, 14-oyat);
«Agar ular bilsalar, oxirat diyorigina (mangu) hayot (diyoridir)» (Ankabut
surasi, 64-oyat).
(Mukoshafa ilmi ila qalbda zohir bo‘lgan nur bilan) shuningdek, Allohga yo‘liqib, Uning
karim yuziga nazar solish, Unga yaqin bo‘lish, Unga qo‘shni tutinish, malaul a’lo
saodatiga musharraf bo‘lish, farishta va nabiylarga yaqin bo‘lish, ahli jannat
darajalarining tafovuti, hatto, ular bir-biriga osmondagi yulduzga qaragandek qarashlari
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 34
ma’nosini anglaydi.
Mana shu yuqorida zikr qilingan ishlarni tasdiqlab, ma’nosini anglashda odamlar bir
necha maqomlarga bo‘linadi.
Ba’zilarning fikricha, ularning hammasi Alloh taolo solih bandalariga tayyorlab qo‘ygan,
ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan, inson qalbi his etmagan tamsillardir. Aytilayotganlar
jannatda xalq qilingan narsalarning ism va sifatlari, xolos. Ayrimlarning fikricha, u
narsalarning ba’zilari lafzdan tushunilgan narsaga muvofiq keladi. Ba’zi birovlar esa,
Alloh azza va jallani tanishning oxirgi chegarasi Uni tanishdan ojiz ekanini e’tirof
qilishdir, deyishadi. Ba’zilar Alloh azza va jallani tanishda katta bir ishni da’vo qilishadi.
Yana ba’zilar, Alloh azza va jallani tanishning chegarasi avom e’tiqodining Alloh mavjud,
olim, qodir, sami’, basiyr, mutakallim, deb to‘xtagan joyidir, deyishadi.
Demak, mukoshafa ilmi deb: yopiq parda ko‘tarilgan, haq ravshan bo‘lib shakshubhasiz
gumon qilinmaydigan ayon narsa ravshan bo‘lganga o‘xshash holga kelganiga aytiladi.
Agar qalb oynasi dunyo iflosliklari bilan qattiq kirlanmasa, mazkur hol inson javharida
mumkindir.
Oxirat yo‘li ilmi qalb oynasini iflosliklardan tozalab, sayqallab, Allohning sifati va fe’lini
topishda to‘siq bo‘ladigan narsalarni ko‘taradi. Bu ish shahvatlardan tiyilib, hamma
holatda anbiyolarga iqtido qilish bilan bo‘ladi. Ana shu taqdirdagina qalb musaffo bo‘lib,
haq yuzaga chiqadi va nur taratadi. Bu darajaga faqat riyozat bilan (bu haqda o‘z o‘rnida
batafsil bayon keladi), ilm va ta’lim bilan erishiladi. Ammo u ilmlar kitoblarda bitilmaydi.
Undan biror narsa in’om etilgan kishi uni gapiradi va ilmdan gapirgan narsasining ahliga
aylanadi, muzokara va sirda unga sherik bo‘ladi. Bu ish maxfiydir. Rasululloh (sollallohu
alayhi vasallam) quyidagi so‘zlarida ilmni nazarda tutganlar: «Ilmning maknun (yashirin)
hay’atlisi bor. Uni faqat Allohni taniganlar biladi. Agar u haqda gapirilsa, Alloh haqida
g‘ururga ketganlargina anglamaydi. Alloh ilm bergan olimni past sanamanglar. Chunki
Alloh unga ilm berayotganda past sanamagan».71
71. Abu Abdurahmon Sulmiy Abu Hurayradan zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
Ikkinchi qism esa, muomala ilmidir. U qalb holatlarini o‘rganadi. Ularning ichida sabr,
shukr, xavf (doimo Allohdan qo‘rqib turish), rajo (Allohning rahmatidan umid qilish), rizo
(qazoi qadarga rozi bo‘lish), zuhd, taqvo, qanoat, saxovat, minnat Alloh taologa xos
ekanini bilish, yaxshi fikrda bo‘lish, go‘zal xulqlilik, birgalikda go‘zal hayot kechirish,
rostgo‘ylik va ixlos kabi maqtovli holatlar bor. Ularning haqiqatini, me’yorlarini va
sabablarini, samarasini, belgilarini o‘rganish va zaif bo‘lganini muolaja qilib, kuchaytirish
oxirat ilmidir.
Shuningdek, qalb holatlari ichida qoralanadiganlari bor: faqirlikdan qo‘rqish, norizo
bo‘lish, hiyla, gina, hasad, aldov, mansabparastlik, maqtovni yoqtirish, dunyoda uzoq
muddat qolishni yaxshi ko‘rish, kibr, riyo, g‘azab, qo‘pollik, adovat, nafrat, tama’,
baxillik, (dunyo ashyolariga) rag‘bat, maqtanchoqlik, nonko‘rlik, boylarni ulug‘lash,
faqirlarni kamsitish, g‘ururlanish, manmanlik, faxrlanish, haqni qabul qilmaslik,
manfaatsiz narsalarga kirishish, sergaplik, maqtanchoqlik, odamlar uchun ziynatlanish,
laganbardorlik, o‘z aybi qolib, o‘zgalar aybi bilan mashg‘ul bo‘lish, qalbdan
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy