Ihyou ulumid-din

«Bizning (yo‘limiz)da jihod qilgan – kurashgan zotlarni, albatta, O‘z
yo‘llarimizga hidoyat qilurmiz. Aniqki, Alloh chiroyli amal qilguvchi zotlar bilan
birgadir» (Ankabut, 69-oyat), degan.
Agar sen: «Mutakallimlar avom xalqning aqidasini bid’atchilardan qo‘riqlovchi, dedingiz,
ularning darajasini esa, arab yo‘lto‘sarlarining hujumidan hojilarning mol-mulklarini
himoya qiluvchilarga qiyosladingiz. Bu bilan faqihning darajasini sulton kabi ba’zi
odamlar ba’zilariga qiladigan dushmanchiligini to‘sadigan qonunning nazoratchisi qilib
ko‘rsatdingiz, holbuki, qo‘riqchilik va nazoratchilik din ilmiga nisbatan ancha past daraja.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 38
Millatning fazilat bilan mashhur bo‘lgan ulamolari faqihlar va mutakallimlardir. Ular Alloh
taolo huzurida xalqning afzalidirlar. Qanday qilib, din ilmiga mansub zotlarni past
darajaga tushirib qo‘ydingiz», desang, bilgilki, kim haqni shaxslar bilan tanisa, u zalolat
sahrolarida hayratga tushib qolibdi. Agar haq yo‘lda yursang, haqni tanisang, haqni
tamsil etganlarni ham taniysan.
Agar sen odamlar o‘rtasida yuksak darajalari bilan mashhur bo‘lgan kishilarga boqib,
ularga taqlid qilish bilan qanoatlansang, sahobalarning yuksak martabalaridan g‘aflatda
qolasan. Men zikr qilib o‘tgan olimlar sahobalarni (barcha ilm sohiblaridan) oldinda
ekanliklariga ijmo’ qilishgan. U zotlarning dinda peshqadamliklari kalom va faqih ilmi
tufayli emas, balki oxirat ilmi va uning yo‘lidan yurganliklari tufaylidir.
Abu Bakrning (r.a.) boshqalardan ustunliklari ko‘p ro‘za tutish, ko‘p namoz o‘qish yoki
ko‘p hadis rivoyat qilish, fatvo berish yoki gapirish boisidan emas, balki qalblariga
mustahkam o‘rnashgan narsa tufaylidir. Bunga Rasullar sayyidi (sollallohu alayhi
vasallam): «Abu Bakrning fazli namoz va ro‘zaning ko‘pligi bilan emas...» deya guvohlik
berganlar.73 Demak, sen Abu Bakrni ana shu cho‘qqiga olib chiqqan sirni bilishga qiziq. U
sir nafis javhar, yashiringan yoqutdir. Sen ifodasi cho‘zilib ketadigan, turtki va sabablar
tufayli izzat-hurmat qilinadigan narsani tashla.
73. Termiziy Abdulloh ibn Muzaniydan rivoyat qilgan.
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) vafot qilganlarida ortlarida Allohni tanigan
minglab olim zotlar-sahobalar qoldi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) ularni
maqtaganlar. Vaholanki, ularning birortasining kalom ilmidan xabari yo‘q edi, bir
nechtasidan boshqasi fatvoga o‘zini loyiq bilmasdi. Abdulloh ibn Umardan (r.a.) biror
masala so‘ralsa, u zot: «Falonchi amirdan borib so‘ra. Chunki muammo va hukmlarda
xulosa chiqarib, fatvo berish valiy va sultonlarning ishi», der edilar.
Hazrati Umar (r.a.) vafot etganlarida Ibn Mas’ud: «Ilmning o‘ndan to‘qqiz qismi ketdi»,
dedilar. U kishiga: «Oramizda shunday sahobalar turib, shunday deysizmi?»
deyishganida, u zot: «Men fatvo va hukm chiqarishni ko‘zda tutmayapman. Balki Alloh
taoloni tanish ilmini aytyapman», deb javob berdilar.
Ibn Mas’ud (r.a.) ushbu so‘zlari bilan kalom va jadal (munozara) ilmini ko‘zda tutgan
deb o‘ylaysanmi? Nima uchun Hazrati Umarning vafoti bilan o‘ndan to‘qqizi o‘lgan ilmni
o‘rganishga qiziqmayapsan? Vaholanki, kalom va jadal ilmining eshigini yopgan u
kishidir. Sabi’ ibn Sharik degan kishi, ikki oyati karima bir-biriga qaramaqarshi kelyapti,
deb savol berganida, unga darra urib, Basraga surgun qilganlar va odamlarni undan
uzoqroq yurishga buyurganlar.
Mutakallim va faqihlarni mashhur olimlar, deyishingga kelsak, bilgilki, Alloh huzuridagi
fazilatga yetish bilan odamlar orasida erishiladigan obro‘-shuhrat boshqa-boshqa narsa.
Abu Bakr Siddiqning (r.a.) shuhratlari u kishining xalifaliklari sababli, ammo fazilatlari
esa, qalblarida e’zozlangan sir tufayli bo‘lgan.
Hazrati Umarning (r.a.) shuhrati siyosatlari tufayli, fazilatlari esa, vafotlari ila o‘ndan
to‘qqizi o‘lgan Alloh taoloni tanish ilmi bilan edi. U kishining adolati va xalqqa nisbatan
mehribonligi Alloh taologa yaqinlik hosil qilish uchun edi. Bu narsa Umarning (r.a.) ichida
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy