Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 39
yashiringan fazilatdir. Zohiriy amallari esa, mansab, obro‘ qozonishni istovchi va
shuhratga qiziquvchi kishilarda ham sodir bo‘lishi mumkin. Bas, shuhrat halokatga
eltuvchi ofatdir. Fazilat esa, hech kimga oshkor bo‘lmaydigan bir sir. Binobarin, faqih va
mutakallimlar obro‘ va fazilat masalasida xalifa, qozi va boshqa ulamolarga o‘xshab
ketadi va bir necha xil bo‘ladi. Ularning ichida ilmi va fatvosi bilan dong taratishni
istamaydigan, balki Payg‘ambarimizning (sollallohu alayhi vasallam) sunnatlarini himoya
qilib, Alloh taoloning roziligini istaydiganlari bor. Ana o‘shalar Alloh taoloning roziligini
tutgan zotlardir. Ularning Alloh taolo huzuridagi fazilatlari ilmlariga amal qilganlari va o‘z
qarashlari hamda fatvolari bilan Alloh taoloning roziligini iroda etganlari uchundir.
Albatta, har bir ilm amaldir. Chunki u kasb qilib egallanadi. Ammo amal-fe’l, ilm
emasdir. Tabib Alloh taologa ilmi tufayli yaqin bo‘ladi. Bas, u ilmi bilan Alloh subhonahu
va taolo uchun amal qiladi va shu ilmi orqali mukofotlanadi. Sulton ham Alloh uchun
xalqning o‘rtasida vositachilik qiladi va Alloh huzurida mukofotlangan, rozi qilingan
bo‘ladi. U din ilmiga kafil bo‘lgani uchun emas, balki o‘z ilmi tufayli qilgan amali bilan
Alloh taologa yaqinlikni qasd etgani uchun mukofotlanadi.
Alloh taologa yaqinlik hosil qiluvchi narsalar uch qism:
1. Mujarrad (yolg‘iz) ilm . U mukoshafa ilmi.
2. Mujarrad (yolg‘iz) amal. Masalan, sultonning adolati va xalqni adolat ustida ushlab
turishi.
3. Ilm va amaldan tarkib topgan harakat. U oxirat yo‘lining ilmidir. Uning sohiblari
barcha olimlar va amal qiluvchilardir.
Sen nafsingga bir boq: qiyomat kuni Allohning ulamolari orasida bo‘lasanmi yoki Alloh
uchun amal qiluvchilar bilan bo‘lasanmi yoxud ikkala ishni ham qilganlar bilanmi?
Xohlaganingga qo‘shilib, ulushingni ol. Bu ish sen uchun o‘sha mashhurlarga taqlid
qilishingdan muhimroqdir.
Bir she’rda aytilganidek:
Eshitganlaringni tashla, ko‘rganingni ol,
Quyoshda Zuhaldan behojat etguvchi nur bor.
Bu aytilganlarga qo‘shimcha tarzda avval o‘tgan faqihlar hayotidan lavhalar keltirib
o‘taman. Sen bu hikoyalarda faqihlarga taqlid qilganlarning ularga zulm etishganini
ko‘rasan. U muqallidlar qiyomat kuni faqihlarning eng katta xusumatchilaridan bo‘ladi.
Chunki faqihlar ilmlari bilan faqat Alloh taoloning roziligini maqsad qilganlar.
Ahvollaridan ko‘rinmoqdaki, ular oxirat ulamolaridandir. Oxirat ulamolarining alomatlari
bobida buning bayoni keladi. Binobarin, faqih zotlar faqat fiqh ilmi bilan chegaralanib
qolmay, qalb ilmi va uni nazorat qilish bilan ham mashg‘ul bo‘lganlar. Lekin qalb ilmi
haqida kitob yozishdan ularni qaytargan narsa sahobalarning fiqhni, fatvo ilmini juda
yaxshi bilaturib, u haqda kitob yozishdan tiyilganlaridir. Sahobalarni bu ishdan to‘sgan
omillar aniq-ravshan bo‘lib, ularni zikr etishga hojat yo‘q.*
Hozir endi yuqorida aytganimizdek, faqihlarning hayotlaridan so‘z yuritamiz. Bu so‘zlar
ularga ergashyapmiz deb, so‘ng amallari va xulq-atvorlarida u zotlarga xilof ish
tutganlarga ta’nadir.
Fiqh ilmining peshvolari va odob-axloq namoyondalari, tobe’lari ko‘p bo‘lgan zotlar
beshtadir:
Imom Shofe’iy (r.a.), Imom Molik (r.a.), Imom Ahmad ibn Hanbal (r.a.), Abu Hanifa
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy