Ihyou ulumid-din

Qolgan hayotlari
Tusga qaytib hovlisining yonida fuqaholarga madrasa, so‘fiylarga xonaqoh barpo qildi.
To vafot etguncha vaqtini Qur’on qiroati, va’z-irshod, ahli taqvo va qalb egalari bilan
suhbatga taqsimladi.
Vafotlari
Qoddasallohu sirrahuning vafoti 505 yilning (1111 yil) o‘n to‘rtinchi jumodil-oxirasida
Tus shahrida bo‘ldi. Bu paytda u oltmish besh yoshda edi. Tusdagi «Tobiron»
maqbarasiga dafn etilgan.
Musannafotlari
Odamlarning imom G‘azzoliyning kitoblaridan boshqa biror olimning kitoblaridan ko‘proq
foydalanishi kamyob holdir. Uning ko‘pgina kitoblari ajnabiy tillarga tarjima qilingan.
Masalan «Risalatul Valadiyya» olmon tiliga, «Ad-durratul foxira fi ahvalil-oxira» kitobi
frantsuz tiliga tarjima etilgan va hokazo. Ta’lif etilgan kitoblari soni ikki yuztaga yetadi.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 5
Muallif muqaddimasi
Avvalo Allohga ketma-ket benihoya hamd aytaman. Agarchi Uning haqiqiy ulug‘ligi
oldida hamd aytuvchilarning hamdi nuqsonli bo‘lsa ham. Soniyan, Uning barcha
payg‘ambarlariga salotu salomlar aytamanki, u salotu salomim, bashariyat say- yidi
bilan birga barcha payg‘ambarlarni chulg‘ab olsin. Solisan, qasd qilganim din ilmlarini
ihyo qilishdagi kitob uchun Allohdan xayriyat so‘rayman.
To‘rtinchidan, Ey inkor qiluvchilar guruhidan bo‘lgan o‘ta minnatchi, g‘ofil munkirlar
tabaqasidan bo‘lgan o‘ta munkir va qo‘pol kimsa, sening taajjubingni kesish uchun
yuzlanaman (kirishaman).
Bas, haqiqatda mening tilimdan sukut saqlash tuguni yechildi, so‘zlash vazifasi va nutq
bo‘yinbog‘i meni undadi. Chunki sen haqiqat ziyosini qo‘yib, ko‘rlikda davom etyapsan.
Botilga nusrat berishda va nodonlikni chiroyli ko‘rsatishda davomli tortishuvdasan. Xalq
marosimlarini tark etib, rasmiy mulozamatdan ilm taqozosiga amal qilishga moyil
bo‘lgan, maqsadi Alloh buyurganidek nafsni poklash, qalbni isloh qilishdan va umrining
zoe bo‘lgan qismini tadorik qilish uchun hojatingdan umidini uzib, payg‘ambar sollalohu
alayhi vasallam hadislarida aytgan: «Qiyomat kuni odamlarning eng azobi qattig‘i Alloh
taolo ilmi bilan manfaatlantirmagan olimdir», degan odamlardan bo‘lib qolmaslik uchun
ilmga yuzlangan kishiga yomonlikni qo‘zg‘atarkansan. (Modomiki sen shunday bo‘lgach
men bu vazifani bajaraman)
Umrimga qasamki, sen takabburlikda davomli bo‘lishingning asosiy sababi ko‘pchilikni
chulg‘ab olgan bu ishning yuqori nuqtasini mulohaza qilishda qosirlik qilish va ish qat’iy,
xatar jiddiy, oxirat yuzlanuvchi, dunyo orqada qoluvchi, ajal yaqin, safar uzoq, zodrohila
oz, xatar buyuk, yo‘l to‘siqli, amallarni kuzatib-ko‘rib turuvchi Zot huzurida xolis
uning roziligi uchun qilinmagan ilm va amal rad qilinishi, oxirat yo‘lini tutish
adashtiruvchi-halok qiluvchi narsalarga to‘la bo‘lishiga qaramasdan yo‘l ko‘rsatuvchi dalil
yo‘qligini bilmaslikdan iborat kasallik asosiy sababdir. Yo‘l ko‘rsatuvchi dalillar - bular
payg‘ambarlar vorisi bo‘lgan ulamolardir. Zamona ulardan (olimlardan) bo‘shab qoldi,
faqat rasmiyatlilarigina qoldiki, ularning ham aksari ustidan shayton g‘olib bo‘lib,
tug‘yon adashtirib qo‘ygan, ularning har biri (dunyo) nasibasini tez olishga harakat
qiladigan bo‘lib qolgan. Buning natijasida ma’ruf narsa munkarga, munkar esa ma’rufga
aylanib, din ilmi o‘chib, yer yuzida hidoyat yog‘dusi so‘ndi. Ular ommaga ilmni bebosh
odamlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan tortishuvni hal qilishda qozilar foydalanadigan
hukumatning fatvosi deb, odamlarga tasavvur qildirishga intildilar. Yoinki ilmni faxru
nasab tolibi g‘alaba uchun himoya vositasi qilib olgan mujodala ilmi deb, yoki avom xalq
orasida darajaga erishish uchun voiz foydalanadigan chiroyli so‘zlar birikmasi deb
odamlarda tasavvur paydo qildilar. Zero ular haromni ovlab, o‘zlashtirish va dunyo
matosini qo‘lga kiritish uchun bu uch narsadan boshqa narsani bilmasdilar.
Ammo salafi solihinlar yurgan, Alloh taolo O‘zining kitobida, fiqh, hikmat, ilm, ziyo, nur,
hidoyat va to‘g‘ri yo‘l deb nomlagan oxirat ilmi esa, xalq orasida yopiq-maxfiy qolib,
umuman unutilib ketdi.
Bu ish dindagi bir xalal va katta shikast bo‘lgani uchun, din ilmlarini qayta ihyo qilish,
o‘tgan imomlarning yo‘llarini ko‘rsatib berish va payg‘ambarlar va salafi solihlar nazdida
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy