Birinchi lafz: «Fiqh». Bu nomga boshqa ma’nolar yuklanmay, ayrim masalalarga
xoslab qo‘llangan. Zero, u fatvolarda kam uchraydigan far’iy masalalarni tanish, uning
nozik illatlaridan va u haqda so‘zni ko‘paytirishdan tiyilish, unga aloqador bo‘lgan
fikrlarni yod olishga aytilgan. Kim o‘sha far’iy masalalarga qattiqroq kirishgan va ko‘proq
shug‘ullangan bo‘lsa, faqih deyilgan.
«Fiqh» so‘zi ilk (hijriy) asrda mutlaq oxirat ilmiga, amallarni buzuvchi narsalarni va nafs
ofatlarining nozik jihatlarini tanishga, dunyo faqirligini kuchli anglab, oxirat ne’matlari
sari qattiq intilishga va qalbiga xavfni ustun qilishga qo‘llangan. Bunga Alloh taoloning:
«Dinni o‘rganib, qavmlari ularning oldilariga qaytgan vaqtlarida, u qavmlar Allohning azobidan saqlanishlari uchun ularni ogohlantirgani (qolmaydilarmi)?!» (Tavba surasi, 122-oyat) degan so‘zi dalolat qiladi. Oyati
karimadan hosil bo‘lgan ma’no taloq, ‘itoq, li’on, salam va ijaraning far’iy masalalari
emas, balki Allohning azobidan ogohlantirish va qo‘rqitishdir. Bu far’iy masalalar bilan na
ogoh qilish va na qo‘rqitish hosil bo‘ladi. Balki ularni o‘rganishga kirishib ketish ko‘rib
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 53
turganimiz kabi, qalbni qattiq qiladi, qo‘rquvni ketkizadi. Alloh taolo:
«Ularning dillari boru anglay olmaydilar» (A’rof surasi, 179-oyat) degan. Alloh
taolo bu oyatdan fatvolarni emas, iymon ma’nolarini ko‘zda tutgan.
(Shu yerda o‘quvchi noto‘g‘ri tushunib qolmasligi uchun, yuqoridagi jumlalarga izoh berishni lozim topdik. Ushbu kitobning sharhi «Itqof as-saodat» nomli asar muallifi alloma Sayyid Muhammad ibn Muhammad Husayniy az-Zubayda aytadilar: «Ushbu so‘zlar G‘azzoliyning zamonasiga xos. Chunki u paytda odamlar turli far’iy masalalarni yodlab olib, fitnalar ko‘paygan edi. Ammo hozirgi asrimizga ushbu so‘zlar dalil qilinmaydi». – Tarj.) Umrimga qasamki, fiqh bilan fahm bir ma’noni anglatgan ikki ismdir. U qadimda ham,
hozirda ham shu ma’nosida ishlatiladi. Alloh taolo:
