Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 63
«Agar sen do‘stlari ko‘p olimlarni ko‘rsang, bilki, u haq bilan botilni qorishtirib yuborgan,
agar u haqni so‘zlovchi bo‘lganida, unga nafrat qilardilar», deganlar.
106. Imom Muslim qisqa holatda, Termiziy esa, mukammal holda rivoyat qilishgan.
107. Buning aslini ko‘rmadim.
108. Imom Ahmad Abdulloh ibn Amrdan rivoyat qilgan.
Mahmud ilmlarning maqtalgan miqdori
Bilgilki, ilm ushbu e’tiborga ko‘ra uch qismga bo‘linadi. Bir qism ilmlar borki, ularning ozi
ham, ko‘pi ham mazammat qilingan (yomonlangan). Boshqa bir qism ilmlarning esa, ozi
ham, ko‘pi ham maqtalgandir. Yana boshqa bir ilmlar turi mavjudki, ular faqat me’yorida
bo‘lgandagina mahmud, oshiqchasi va chuqur o‘rganish mahmud emas.
Ilm go‘yo badan holatiga o‘xshaydi. Tanada ham sog‘lik va chiroy kabi ozi ham, ko‘pi
ham foydali bo‘lgan holatlar bor. Xunuklik va yomon xulq kabi ko‘pi ham, ozi ham
mazmum bo‘lganlari bor. Yana esa, mol sarflashdagi kabi iqtisod qilinganda mahmud
sanaladigan holatlari bor. Chunki mol sarflashda isrof qilish mahmud emas, iqtisod bilan
me’yorida bo‘lgani mahmud, ziyodasi mazmumdir. Shijoat ham shunday bo‘lib, uning
haddan ziyod bo‘lishi mahmud sanalmaydi. Ilm ham shunga o‘xshash. Uning bir turi
borki ozi ham, ko‘pi ham mazammat qilingan. Unday ilmdan din va dunyo uchun hech
qanday manfaat yo‘q, foydasidan zarari ko‘p. Bunga sehr, tilsimot kabi ilmlar misol
bo‘ladi. Inson tasarrufidagi qimmatbaho umrni bunday foydasiz narsalarga sarflash
isrofdir. Isrof esa, maz zammat etiladi. Ammo shunday ilmlar borki, dunyoviy
ehtiyojlarni qondirish uchun ular ziyoda qilinadi, bu esa, alal-oqibat zararga olib boradi.
Lekin hosil bo‘lgan zarar sababli bunday ilmlar mazmum hisoblanmaydi.
So‘nggi nuqtasiga qadar mahmud bo‘lgan qism Alloh taoloni, Uning sifatlari, fe’llari,
maxluqlari ustida joriy qilgan sunnati, oxiratning dunyodan keyin kelishini tartib qilish
hikmatini o‘rganuvchi kabi ilmlardir. Chunki bu ilmlar o‘z-o‘zidan oxirat saodatiga
erishmoq uchun ham matlubdir.
Bu ilmlar uchun bor kuchni sarflash – vojiblik chegarasi oldida baribir qusurlidir. U
ummonga o‘xshaydi, tubiga yetishning imkoni yo‘q. Uning sohilini va atroflarini ilm
toliblari o‘rab olishgan. Bu ummonga faqatgina anbiyolar, avliyolar va Alloh quvvat
bergan ilmi yetuk olimlargina sho‘ng‘iy oladi. Bu ilm maknun (yashirilgan) bo‘lib,
kitoblarga yozilmagan. Unga erishish uchun ta’lim olish, oxirat olimlarining holatlarini
mushohada qilish lozim. Ularning alomatlari keyinroq bayon etiladi.
Ilmning avvali budir: Oxirat uchun jiddu jahd ko‘rsatish, riyozat chekish, qalbni poklash,
uni dunyo aloqalaridan xoli etish va bu yo‘lda nabiylar va valiylarga o‘xshashga harakat
qilish lozim. Ilm toliblari bilib qo‘ysinlarki, bu ilm uchun har bir harakat qiluvchi nasibasi
miqdoriga ko‘ra ilmga erishadi, harakatining miqdoriga ko‘ra emas. Lekin bu gap
ijtihodning keragi yo‘q degani ham emas. Mushohada hidoyatning kalitidir. Hidoyatning
undan boshqa kaliti yo‘q.
Me’yorida foydali, mahmud bo‘lgan ilmlarga farzi kifoyalar misol bo‘ladi. Bu ilmlarni
kamroq o‘rganish o‘rtacha hisoblanadi, ammo unga chuqur kirishish uchun umrning
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy