Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 75
so‘zlarning haqligini biz shohid bo‘layotgan holatlar isbotlab turibdi.
9. Haqdan yuz o‘girish, uni yoqtirmaslik hamda nohaq narsada bardavom bo‘lishga
harislik. Tortishuvchi hamisha dushmanlik ishtiyoqi ila yashaydi. Munozarachining eng
yomon ko‘rgan, yoqtirmagan narsasi – haqiqatning raqibi tilidan zohir bo‘lishidir.
Tortishuvchi bor kuchi, harakatini raqibiga qarshi safarbar qiladi. Bunda uni haq yoki
nohaq ekani mutlaqo qiziqtirmaydi. Uning uchun tortishuvning bardavom bo‘lishi
muhimroqdir. Biror so‘zni eshitishi bilanoq, unga e’tiroz bildirish uning mashg‘ulotiga
aylanib qolgan. Holat shu darajaga borib yetadiki, qalbidagi e’tiroz Qur’on dalillaridan
yoki shar’iy lafzlardan ham ustun bo‘lib qoladi, Qur’on dalillarini bir-biriga zid qo‘ya
boshlaydi. Vaholanki, botilni himoya qilish uchun tortishish juda qattiq man’ etilgandir.
Chunonchi Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam) haq ila bo‘lsa-da, botilga qarshi
munozarani tark qilishga buyurib: «O‘z xatosini anglab, tortishuvni tark qilgan kishiga
Alloh jannat o‘rtasida bir qasr bino qiladi. Haq bo‘laturib, tortishuvdan o‘zini tiyganga
esa, jannatning eng yuqorisidan qasr quradi»,121 deganlar. Alloh taolo o‘ziga nisbatan
uydirma to‘quvchilar bilan haqni yolg‘onga chiqaruvchilarni barobar qo‘ygan:
«Alloh sha’niga yolg‘on to‘qigan yoki haq (Qur’on) kelgan chog‘da, uni
yolg‘onga yo‘ygan kimsadan kim ham zolimroqdir?!» (Ankabut surasi, 68-oyat).
Shuningdek, boshqa oyati karimada:
«Axir Alloh sha’niga (sherik va farzandni nisbat berib) yolg‘on so‘zlagan va
rost (Qur’on) o‘ziga kelgan paytidayoq yolg‘on degan kimsadan ham zolimroq
biror kimsa bormi?!» (Zumar surasi, 32-oyat) deydi.
120. Tabaroniy zaif isnod bilan rivoyat qilgan.
121. Termiziy va Ibn Mojalar Anasdan (r.a.) rivoyat qilishgan.
10. Riyo, xalqning mulohazasini qilish, ularning qalbini o‘ziga moyil etish va o‘zi tarafga
qaratish uchun harakat qilish. Riyo insonni katta gunohlarga olib boruvchi qo‘rqinchli
xastalikdir. «Riyo kitobi»da bu haqda mufassal tushuntiriladi. Munozara qiluvchi xalq
oldida o‘zini ko‘rsatishni, ularning maqtov-olqishlariga sazovor bo‘lishni tortishuvning
asosiy sababi qilib oladi.
* * *
Yuqorida biz aytib o‘tgan o‘nta holat botiniy buzuqliklarning asosidir. Bulardan tashqari,
yana bir qancha razil xislatlar ham borki, ular tufayli munozara qilayotganlar o‘zlarini
tiya olmay, munozara oxirida mushtlashish, yoqalashish, kiyim-bosh yirtish, soqol
yulish, ota-onasini so‘kish, ustozlarini haqorat qilish, bir-birlariga bo‘hton ag‘darishgacha
borishadi. Bu turdagi tortishuvlarni inson nomiga loyiq ko‘rmaganimiz bois, ularning
sababchisi bo‘lgan xislatlarni aytib o‘tirmadik. Ammo oqil va buyuk olim hisoblanmish
tortishuvchilar ham mazkur ayblardan xoli emaslar. To‘g‘ri, ba’zilar raqibining
darajasidan ancha past yoki yuqori bo‘lishiga, yashab turgan shahri yoki yashash
holatlariga ko‘ra, bu xatoliklardan yiroq bo‘lishi mumkin. Ammo o‘shalar ham darajasi
barobar bo‘lganlar orasiga kirgan vaqtlarida yomon xislatlarini namoyish qilishadi. O‘zini
mudofaa qilish, adovat, tama’, mol orttirish sevgisi, g‘olib bo‘lish uchun mansabga
intilish, manmansirash, mutakabbirlik, boshqalarni mensimaslik, boylar va amaldorlarga
xushomad qilish, ularni tez-tez ziyorat etish, ularning harom mollaridan olish, shar’an
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy