Ihyou ulumid-din

«Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) darajamartabalarga
ko‘tarur».
«Ular Alloh huzurida turli daraja (martaba) sohibidurlar» (Oli Imron surasi,
163-oyat).
Demak, fazilatlar nisbiydir. Podshohga qiyoslanganda mensilmaydigan sarroflar (kassir)
farroshlarga taqqoslanganda ustun ko‘riladi. Shuning uchun yuqori darajadan pastga
tushganlarning qadri yo‘q deb bo‘lmaydi. Eng oliy martaba anbiyolarniki, keyingisi
avliyolarniki, undan keyingisi yetuk olimlarnikidir. Qolgan solih zotlarga darajalariga
ko‘ra berilaveradi. Xulosa qilib aytganda:
«Bas, kim zarra misqolicha yaxshilik qilsa, o‘shani ko‘rur va kim zarra
misqolicha yomonlik qilsa, uni ham ko‘rur» (Zalzala surasi, 7-8-oyat).
Ilmning qaysi turi bo‘lsa bo‘lsin, agar Alloh uchun ta’lim olinsa, shubhasiz, uning foydasi
bo‘ladi va sohibini oliy maqomlarga ko‘taradi.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 85
O‘ninchi vazifa: Tolibi ilm ilmlarning maqsadga yetkazuvchi nisbatini yaxshi bilishi lozim.
Maqsadlarga yaqin va yuksak bo‘lgan ilmlar maqsadlardan uzoq bo‘lgan ilmlardan
afzaldir. Muhim bo‘lgan ilmlar muhim bo‘lmaganidan muqaddamdir. Muhim bo‘lgan
ilmlardan murod ahamiyatli bo‘lganlaridir. Sening dunyo va oxiratdagi holatingga bog‘liq
bo‘lgan ilmlar ahamiyatli hisoblanadi.
Qur’oni karim mantig‘i va basirat nurining shohidligiga ko‘ra, dunyo lazzati va oxirat
ne’matini bir joyda jamlash mumkin emas. Muhimi esa, abadulabad boqiy qolishdir. Ana
shu tushuncha paydo bo‘lganda, dunyo bir qo‘nib o‘tiladigan manzilga, badan ulovga,
harakatlar maqsad yo‘lidagi intilishga aylanadi. Asl maqsad Alloh taolo bilan
uchrashishdir. Barcha ne’matlar shundadir. Ammo hayoti dunyoda ko‘pchilik buning
qadrini bilmaydi.
Alloh bilan uchrashish va Uning mukarram jamolini ko‘rish saodati jihatidan ilmlar uch
darajada bo‘ladi. (Allohning jamolini ko‘rishdan murod anbiyolar istagan va tushungan
nazar bilan ko‘rishdir, avom xalq va mutakallimlar tushunchasidagi nazarning bunga
aloqasi yo‘q.) Ilmning bu darajalarini quyidagi misollar bilan tushunib olasan.
Bir qulga hajni to‘la-to‘kis ado etish sharti bilan ozod bo‘lish va mol-mulk sohibiga
aylanish imkoni berildi. Hajga tayyorgarlik ko‘rib yo‘lga chiqsa-yu, lekin biror mone’
sababidan haj ruknlarini bajara olmasa, u holda unga faqat hurriyat va’da qilindi.
Bunday holda qul uch xil amalni bajarishi lozim: avval, safar uchun tuya sotib olish,
ozuqa tayyorlash va suv uchun mesh olish; so‘ngra, vatanni tashlab, Ka’ba tomon yo‘lga
tushish; so‘ng hajning barcha ruknlarini birin-ketin bajarish. Ehromni yechib, tavoful
vido’ni qilganidan so‘nggina mulk va hurriyatga ega bo‘ladi.
Bu shartlar tahaqquq topishi uchun qul uning sabablarini tayyorlab boradi. Cho‘llardan
o‘tishda, haj ruknlarini avvalidan oxiriga qadar ado etishda maxsus o‘rinlar mavjud. Haj
ruknlarini boshlagan kimsa saodatga yo‘l ozuqasi va ulov tayyorlayotgan kimsadan ham,
hatto Ka’ba tomon yo‘lda ketayotganlardan ham yaqinroqdir.
Shug‘ullanish uch xil bo‘ladi: Birinchi qism yo‘l ozuqasi va ulov tayyorlash, safar uchun
tuya sotib olish kabi masalalardan iborat bo‘lib, unga tib, fiqh va badanning dunyoviy
salohiyati uchun zarur ilmlar kiradi.
Ikkinchi qism cho‘llardan, tepaliklardan oshib o‘tish kabi mashaqqatlar bo‘lib, ular
botinni razil sifatlardan poklaydi. Baland cho‘qqilardan oshib o‘tishga avvalgilaru
oxirgilarning hammasi ojizdir, faqat tavfiq berilganlargagina kasb qilgandir. Maqsad sari
boriladigan yo‘lning kayfiyati ham shunday. Uning ilmini o‘rganish hajga olib borajak
yo‘lning taraflari va manzillarini tahsil qilishga o‘xshaydi. Yo‘lga chiqmasdan turib, faqat
manzil va sahrolar yo‘lini bilishning foydasi yo‘q. Ilmsiz holda axloqni tuzatish esa,
mumkin bo‘lmagan ishdir.
Uchinchi qism haj va uning ruknlari kabi ilmlar bo‘lib, unga Alloh taoloni, Uning
sifatlarini, farishtalari va ularning fe’llarini hamda biz «Tarojimul mukoshafa»da zikr
qilgan narsalarni o‘rgatuvchi ilmlar kiradi. Bu o‘rin najot va saodatga erishish o‘rnidir.
Maqsadi haq bo‘lgan har bir solik najot topaveradi.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy