Ihyou ulumid-din

«G‘ayb ochqichlar. Uning huzuridadirnim, ularni yolg‘iz o‘zigina bilur» (An’om
surasi, 59-oyat).
Agar nur bilan to‘lgan kishining qalbi zohiriy ilmlar ustidan hokim bo‘lmaganida edi,
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Agar senga fatvo bersalar ham, senga fatvo
bersalar ham, senga fatvo bersalar ham, sen o‘z qalbingdan fatvo so‘ragin»,170 demagan
bo‘lardilar.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 118
170. Alboniy «Sahihul jome’» kitoblarida zikr qilgan.
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Rabbilaridan rivoyat qilgan hadisi qudsiyda
shunday deganlar: «Bandam Menga nafl namozlari bilan yaqinlashib kelaveradi. Nihoyat,
Men uni sevib qolaman. Qachon Men uni sevsam, uning eshitadigan qulog‘i, ko‘radigan
ko‘zi, ishlaydigan qo‘li, yuradigan oyog‘i bo‘laman. Qachon Mendan bir narsa so‘rasa,
beraman. Panoh istasa, shubhasiz, uni saqlayman».171
Qur’onning qanchadan-qancha sirlari, daqiq ma’nolari borki, o‘zini zikr va fikrga
baxshida etganlar qalbida hosil bo‘ladi. Tafsir kitoblari bunday ma’nolardan xolidir.
Mufassirlarning ulug‘lari ham undan voqif emaslar.
Qachon bu ma’nolar muroqaba qiluvchi murid uchun ochilsa va uni mufassirlarga arz
qilsa, uni yaxshi qabul etadi va (sirlar) zakovatli qalblarning alomatlaridan hamda
Allohga yuzlangan oliyhimmat zotlarga berilgan lutf ekanini biladi. Mukoshafa, muomala
ilmlarining sirlari va qalb xotiralaridagi jihatlarda ham shundaydir. Zero, bu ilmlardan
har biri tubiga yetib bo‘lmaydigan dengizdirki, toliblar nasibasi miqdoricha va muvaffaq
bo‘lgan chiroyli amallari nisbatida unga sho‘ng‘iy oladi.
Oxirat olimlarining sifatlari borasida Ali (r.a.) uzun bir hadisda shunday deganlar:
«Qalblar idishlardir. Ularning yaxshirog‘i ichiga yaxshilik jo bo‘lgani. Odamlar uch xil:
rabboniy olim; najot yo‘lida ta’lim oluvchi; har gapiruvchiga ergashib ketuvchi, har
qanday shamolga egiluvchi, ilm nuri bilan ziyolanmagan va ishonchli ruknga
suyanmagan kishi. Ilm moldan yaxshiroqdir. Ilm seni himoya qiladi, sen esa molni
qo‘riqlaysan. Ilm qancha sarflansa, ziyodalashadi, mol esa sarflash bilan kamayadi. Ilm
dindirki, kishi u bilan dindor bo‘ladi va hayoti davomida toat-ibodatlarni u bilan amalga
oshiradi va vafotidan keyin yaxshilik bilan tilga olinadi. Ilm hokimdir, mol esa
mahkumdir. Mol ketishi bilan uning manfaati ham yo‘q bo‘ladi. Mol-dunyo to‘plovchilar
tirik bo‘lsalar ham, o‘lik kabidirlar. Olimlar esa, dunyo turgunicha tirik va boqiydirlar».
171. Abu Hurayradan «sam’ahu va basarahu» lafzi ila qilingan rivoyatni Imom Buxoriy va Imom Muslim keltirshgan qildilar. Lekin
«Al-Huliyya» kitobida zikr etilganidek, Anasdan (r.a.) qilingan rivoyat zaif sanadlidir.
Shundan keyin Ali (r.a.) chuqur nafas oldilar va aytdilarki: «Eh! Mana bu yerda (qalbda)
katta ilm bor, qaniydi uni ko‘taruvchi kishini topsam. Faqat ishonchsiz tolibga duch
kelyapmanki, u dunyo talabida dinni vosita qiladi, ishlatadi va Allohning ne’matlari bilan
Uning avliyolariga til tekkizadi hamda Allohning hujjatlari bilan Uning xalqidan o‘zini
ustun tutadi. Yoki haqiqat ahliga itoat etuvchi tolibga duch kelyapman, lekin unda
basirat bo‘lmagani bois, shubhali narsaga birinchi bor ro‘baru kelishi bilanoq qalbiga
shak o‘rnashib qoladi. Shuning uchun unisi ham, bunisi ham (munosib emasdir). Yoki
havoyi nafs-ining istaklarini topish yo‘lida turli lazzatlarga berilgan tolibni yoki moldunyo
jamg‘arishga jiddiy kirishgan, hoyu havasiga itoat etuvchi tolibni ko‘ryapmanki,
ularning eng yaqin o‘xshashlari yaylovdagi chorpolardir. Ey Allohim! Qachon ilmni
ko‘targanlar (olimlar) vafot etsa, ilm ham o‘ladi, lekin yer yuzi bu dinni hujjat-dalillar
bilan Alloh (rizosi) uchun qoim qiluvchi (saqlovchi) kishilardan xoli bo‘lmaydi. Ular yo
zohir-oshkora bo‘ladi, yoki Allohning hujjatlari va ochiq dalillari botil bo‘lmasin deb,
qo‘rquvchi va yashirin yuruvchi bo‘ladilar. Ularning soni qancha va qaerda? Ularning
adadlari oz, lekin qadlari yuksakdir. O‘zlari yo‘qolgan, yashirin, lekin misollari qalblarda
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy