Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 36
Odamlar: «Sahroyidan masala so‘raysizmi?» deyishsa (Shaybon Ro’iy cho‘pon edilar),
Imom Shofe’iy (r.a.): «Biz g‘aflatda qolgan narsalardan bular ogohdir», deb javob berar
edilar. Imom Ahmad ibn Hanbal (r.a.) bilan Yahyo ibn Ma’in Ma’ruf (ibn Feruz)
Karxiyning (r.a.) huzurlariga borib turishardi. Holbuki, Ma’ruf Karxiy (zohiriy ilmda) bu
ikkovlariga barobar emasdi, ammo u zotdan (turli masalalar) haqida so‘rashardi.
Sahobalar Payg‘ambardan (sollallohu alayhi vasallam): «Boshimizga bir ish tushib, uning
hukmini Qur’oni karimdan ham, sunnatdan ham topa olmasak, nima qilamiz?» deb
so‘rashganida, u zot: «Solih kishilardan so‘ranglar va ishingizni ular o‘rtasida maslahat
qilinglar», deganlar.72 Shuning uchun, zohiriy ulamolar-er va saltanat ziynati, botiniy
ulamolar-osmon va malaklar olamini ziynati, deyilgan.
72. Tabaroniy Ibn Abbosdan rivoyat qilgan. Roviylar orasida Abdulloh ibn Kayson borligi uchun jumhur bu hadisni zaif deyishdi. Lekin
Haysamiy «Majma’uz zavoid» kitoblarida Alidan rivoyat qilingan shunga o‘xshash hadisni sahih va roviylari ishonchli degan.
Junayd (r.a.) aytadilar: «Menga bir kuni ustozim Sirriy: «Mening huzurimdan ketsang,
kim bilan o‘tirasan?» deb so‘radi. «Muhosibiy bilan», dedim. Shunda u zot: «Yaxshi, sen
uning ilmi va odobini ol 0, ammo kalom (ilmini) yomonlashi va mutakallimlarga qarshi
aytgan fikrlariga e’tibor qilma», dedilar. So‘ng men o‘rnimdan turib ketayotgan edim, u
kishining (menga): «Alloh seni (avval) sohibi hadis qilib, (so‘ng) so‘fiy qilsin, (avval)
so‘fiy qilib, (so‘ng) sohibi hadis qilmasin», deganlarini eshitdim. (U zot ushbu so‘zlari
bilan) kim avval hadis va ilm tahsil qilib, so‘ng so‘fiy bo‘lsa, najot topishiga, kim
ilmolishdan avval so‘fiy bo‘lsa, jonini xatarga qo‘yishiga ishora qildilar».
Agar, nima uchun kalom va falsafa ilmlarining yaxshi yoki yomon ekanini yoritib
ketmadingiz, desang, javob quyidagicha: Kalom ilmi ikki dalilga Qur’oni karim va
sunnati nabaviyaga suyanadi. Kitob va sunnatdan tashqaridagi narsalar yo bid’atlardan
iborat bahsi noxush masalalar (buning bayoni kelgusida batafsil keltiradi), yoki turli
firqalarning tortishuviga doir xusumatlardir, ko‘p qismi botil va befoyda, inson tabiatiga
malol keladi, quloqlar eshitishni yoqtirmaydi. Ba’zilarining dinga umuman aloqasi yo‘q va
ilk asrda (sahobalar davrida) mavjud bo‘lmagan narsalardir. Ular bilan ovora bo‘lish,
shubhasiz, bid’at.
Lekin hozirgi kunda holat o‘zgardi. Agar Qur’oni karim va sunnati nabaviya
ko‘rsatmalaridan chalg‘ituvchi bid’at sodir bo‘lsa, bir toifa odamlar chiqib, shunga
o‘xshash boshqa bid’atlarni ham jamlab, u haqda kitoblar yozishyapti. Bas, shuning bilan
mahzur (ya’ni, shug‘ullanish mumkin bo‘lmagan narsa) zarurat hukmi bilan ruxsatli
bo‘ldi. Agar bid’atchi o‘z tashviqoti bilan bid’atiga da’vat qilgan bo‘lsa, shunga muqobil
darajada javob berish farzi kifoyaga aylandi. Albatta, buning chegarasi bor. Inshaalloh,
bu haqda kelgusi bobda zikr qilamiz.
Falsafa butun boshli bir fan emas, balki to‘rt qismdan iboratdir. Birinchisi: handasa va
hisob ilmi (geometriya va matematika). Bu ikkalasi, avval zikr etilganidek, o‘rganish
muboh bo‘lgan ilm. Ularni o‘rganish faqatgina umumiy mazmum darajaga o‘tib ketishi
mumkin bo‘lgan odamga man’ qilinadi. Binobarin, bu ikki ilm bilan
shug‘ullanuvchilarning ko‘pchiligi bid’at chegarasigacha chiqib ketishgan. Ba’zi odamlarni
bu ilmlarni o‘rganishdan qaytarish ularning mahzurligi uchun emas (balki odamlarning
irodasi zaifligidan). Bu hol suzishni bilmaydigan bolaning anhor bo‘yida turishidan yoki
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy