Ihyou ulumid-din

«(Ey mo‘minlar), aniqki, sizlar (munofiqlarning) dillarida Allohdan ko‘ra
qo‘rqinchliroqdirsizlar. Bunga sabab, ular Allohning qudratini anglamaydigan
qavm ekanliklaridir» (Hashr surasi, 13-oyat) degan. Alloh taolo ushbu oyatda
munofiqlarning Allohdan qo‘rqinchi ozligiga va fahmlari kamligi bois ular maxluqning
qudratini buyuk ko‘rishlariga ishora qilmoqda.
Sen nazar tashla, bu hol fatvolarning far’iy masalalarini yod olmagani natijasimi yoki biz
zikr qilgan ilmlarning yo‘qligi?!
Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) huzurlariga vakil bo‘lib kelgan kimsalarni:
«Faqihlar va olimlar», deganlar.84 Sa’d ibn Ibrohim az-Zuhriydan: «Madinaliklarning
qaysilari faqihroq?» deb so‘rashganida, u kishi: «Alloh taologa taqvodorroq bo‘lganlari»,
deb javob berganlar. U kishi bu gaplari bilan fiqhning samarasiga ishora qilganlar.
Taqvo fatvo va hukmlarning emas, botiniy ilmlarning samarasidir. Rasululloh (sollallohu
alayhi vasallam): «Faqihlarning faqihi kim ekanini aytaymi?» dedilar. Sahobalar: «Ha,
ayting», deyishdi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Insonlarni Allohning
rahmatidan umidsiz etmagan, ularni Allohning makridan xotirjam qilmagan, Allohning
fazlidan noumid etmagan va boshqa kitoblarga qiziqib, Qur’oni karimni tashlamagan
odam», dedilar.85
84. Abu Nu’aym, Bayhaqiy, Xatiblar Suvayd ibn Horisdan zaif isnod bilan rivoyat qilishgan.
85. Abu Bakr ibn Lol, Abu Bakr ibn Sunniy va Ibn Abdulbarlar Alidan rivoyat qilishgan.
Anas ibn Molik (r.a.) Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Sahardan to quyosh
chiqqunicha Alloh taoloni zikr qilayotgan qavm bilan o‘tirishim to‘rtta qul ozod
qilishimdan mahbubroqdir»,86 degan hadislarini aytdilar, so‘ng Yazid Raqqoshiy va
Ziyod Numayriyga o‘girilib: «Zikr majlislari sizlarniki kabi uzundan-uzun va’znasihatlardan
iborat bo‘lmagan. Bizlar o‘tirib iymon haqida so‘zlashar, Qur’onni tafakkur
qilar, dinni birbirimizga tushuntirar va Alloh taoloning ustimizdagi ne’matlarini sanab,
tushunar edik», dedilar.
Anas (r.a.) Qur’on tadabbur qilishni va ne’matlarni sanashni, tushunish – fiqh deb
aytganlar.
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy