Ihyou ulumid-din

«Sen Fir’avnning oldiga bor, chunki u haddidan oshdi», degan so‘zidagi ta’villari
misol bo‘ladi. Ular: «Fir’avn so‘zidan murod kishining qalbiga ishora, u insoniyatga
qarshi haddan oshgan qalbdir», deyishadi. Yana bir oyati karimadagi:
«Asoyingni tashla», degan so‘zni Alloh taolodan boshqa suyaniladigan narsani
uloqtirish lozim, deb tushuntirishgan. Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam):
«Saharlik qilinglar, chunki saharlikda baraka bordir»,98 deganlarini, saharlik vaqtida
istig‘for aytish, deya ta’vil qilishgan.
98. Muttafaqun alayh
Bunga o‘xshash misollar ko‘p. Hatto ular Qur’oni karimning boshidan oxirigacha zohiriy
ma’nosini buzib tashlashdi. Ibn Abbos va boshqa ulamolardan naql qilingan tafsirlarni
o‘zgartirishdi. U ta’villarning ayrimlari qat’iy botilligi aniqdir. Masalan, «Fir’avn»ning
qalbga ta’vil qilingani. Zero, Fir’avn tarixiy shaxs ekani, Muso (a.s.) uni da’vat etganlari
bizga tavotur yo‘li ila yetgan. Shuningdek, Abu Jahl, Abu Lahab va boshqa kofirlar
shayton yoki maloikalar jinsidan emaski, his qilish orqali bilib bo‘lmay, u lafzlarni ta’vil
qilishga ehtiyoj tug‘ilsa. Yoki saharlikni istig‘forga yo‘yish-chi! Rasululloh saharlikda
taom yeganlar va «saharlik qilinglar»,99 «barakali ovqatga kelinglar»,100 deganlar. Bular
tavotur yo‘li ila bilingan ishlardir. Ahli tommotning mazkur ta’villari botilligi naqlan
ma’lumdir. Ammo ayrim ta’villarning botilligi g‘olib gumon bilan bilinadi va bu bilish his
etish mumkin bo‘lmagan ishlarga taalluqli. Bunday ta’villarning barchasi harom, zalolat
va dinni buzishdir. Bu ta’vilotlarda na sahobalardan, na tobe’inlardan va na xalqqa va’z
aytib, da’vat etishlariga qaramay, Hasan Basriydan biron narsa naql qilingan.
Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Kim Qur’onni rayiga qarab tafsir qilsa,
o‘ziga jahannamdan joy hozirlasin»,101 degan so‘zlari ma’nosi mana shu o‘rinda
namoyon bo‘ladi. Bundan Qur’onni istinbot va fikr bilan tafsir qilish mumkin emas,
degan ma’noni tushunmaslik kerak. Ayrim oyatlar borki, u haqda sahobalar va
mufassirlar besh, olti va yettitagacha ma’nolarni naql qilishgan. Va ularning barchasini
ham Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) aytmaganlarini yaxshi bilamiz. Gohida
ma’nolar bir-biriga zid kelib qolishi mumkin. Demak, bu hol uzun tafakkur va go‘zal
tushunish orqali kelib chiqqandir. Shu bois Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) Ibn
Abbos (r.a.) haqlariga: «Allohim, uni din ilmida faqih qil va unga ta’vilni o‘rgat»,102 deb
duo qilganlar. Tommot ahlidan kimki, lafzlardan ko‘zlangan maqsad boshqa ekanini
bilgani holda shu kabi ta’villarga ijozat so‘rasa va u bilan xalqni Xoliqqa da’vat
qilyapman deb hisoblasa, u Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) haqlarida to‘qima va
uydirma so‘z aytish joiz, degan kimsaga o‘xshaydi. Bu hol to‘g‘ri deb qaralayotgan har
bir masala haqida Rasulullohga (sollallohu alayhi vasallam) nisbat berib hadis to‘qish
kabidir. Bu esa, zulm va zalolatdir, Rasulullohning (sollallohu alayhi vasallam): «Kim
menga qasddan yolg‘on to‘qisa, joyini jahannamdan hozirlasin»,103 degan so‘zlaridan
tushunilgan va’idga doxildir.
Ana endi sen xalqni da’vat etuvchilarni shayton mahmud ilmlardan mazmum ilmlarga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy