Ihyou ulumid-din

«Ular (bu misolni) sizga faqat talashib-tortishish uchungina keltirdilar. Axir
ular xusumatchiurushqoq qavmdirlar» (Zuxruf surasi, 58-oyat), ma’nosidagi oyatni
tilovat qildilar.
109. Termiziy va Ibn Mojalar Abu Umomadan rivoyat qilish.
Yana bir hadisda Alloh taoloning:
«Ammo dillarida og‘ish bor kimsalar...» (Oli Imron surasi, 7) oyatini tushuntirib:
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 67
«Ular jadal ahlidir. Alloh taolo, ulardan uzoq bo‘linglar, deya ogoh etgandir»,110 deb
aytganlar.
Ba’zi salaflar: «Oxir zamonda shunday bir qavm bo‘ladiki, ularga amal eshiklari yopilib,
jadal eshiklari ochiladi», deb aytishgan.
Xabarda kelishicha: «Sizlar shunday zamondasizlarki, sizlarga amal qilmoq imkoni
berildi. Tez kunlarda shunday qavm keladiki, ularga mujodala-tortishuv ilhomi beriladi».
Mashhur bir xabarda: «Allohga maxluqlari orasida eng yoqmaydigani ularning ashaddiy
xusumatchilaridir»,112 deb aytilsa, boshqa xabarda: «Qaysi qavm mantiqqa kirishib
ketsa, amaldan to‘xtab qoladi», deyilgan.
110. Muttafaqun alayh.
112. Muttafaqun alayh.
To‘rtinchi bob
Xalqning xilof ilmiga berilib ketishi sababi, munozara va jadal ofatlarining
tafsilotlari va uning muboh bo‘lishi shartlari
Bilgilki, Rasulullohdan (sollallohu alayhi vasallam) so‘ng davlatni hidoyatga ergashgan
xulafoi roshidinlar boshqardilar. Ular Alloh ma’rifatiga ega olim, hukm chiqarishda yetuk
faqih, fatvo berishda mustaqil zotlar edi. Mashvarat taqozo etuvchi hollardagina
fuqaholarga murojaat qilar, boshqa paytlarda esa, ulardan yordam kutib o‘tirmas edilar.
Shuning uchun ulamolar oxirat ilmi bilan mashg‘ul, boshqa ilmlardan xoli edi. Fatvo
berishda xalqning dunyoga bog‘liq hukmlaridan o‘zlarini chetga olishardi. Siyratlarida
keltirilgani kabi, bor ijtihodlari, harakatlarini Alloh taolo tomoniga yo‘naltirishar edi.
Xulafoi roshidinlardan so‘ng o‘zlari fatvo va hukm chiqarish ilmini yaxshi egallamagan
hamda xalifalik maqomiga noloyiq kimsalar davlat tepasiga kelishdi. Ular o‘zlari hukm va
fatvo chiqarishni eplay olmagach, fuqaholarni yordamga chaqira boshlashdi. Lekin
salaflar axloqini mahkam ushlagan, dinning ko‘rsatmalarini sof saqlab kelayotgan tobe’in
ulamolar biror mansabga chaqirilsalar, qochar va yuz o‘girar edilar.
Endi xalifalar ularni zo‘rlab bo‘lsa ham, qozilik va hukumat ishlariga jalb qilishdi. O‘sha
asrlarda yashaganlar ulamolarning izzatiga, himmati yuksakligiga, boshliq va valiylar
esa, ularni izlab yurganlariga shohid bo‘lishdi. Ba’zi kimsalar ilmni izzatga erishish va
podshohlar tarafidan obro‘-e’tibor qozonish uchun talab qila boshlashdi. Ular fatvo berish
ilmiga sho‘ng‘ib, podshohlardan mansab va muruvvat kutishar edi. Ularning ayrimlari
hech narsaga erishmadi, ba’zilari esa, muvaffaqiyatga yetishdi. Ammo ular tilanish
xorligidan qutilmadi. Ilgari qidirilgan fuqaholarning o‘zlari endi qidiruvchiga aylanishdi.
Sultonlardan yuz o‘girish bilan aziz-mukarram bo‘lgan fuqaholar ularga yuzlanish ila
xorlanishdi. Har davrda bo‘lgani kabi, Allohning dinida sodiq bo‘lgan ulamolargina aziz
bo‘lib qolaverdi.
Avvaliga fuqaholar hokimlar va voliylar ko‘proq muhtoj bo‘lgan fatvo va hukmlar ilmi
bilan ovora bo‘lishdi. Keyinroq amirlar va arboblar orasida ba’zi odamlar aqida
qoidalariga oid gaplar tarqatayotganini eshitishdi. Endi ularning nafsi aqidaga, hujjatlarni
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy