Ii-bo‘lim. O‘zbekistondagi tuproq turlari va ularning xossalari

 
2.2.Tuproqlarning suv - fizik xossalari, ularning suv va o‘simlik ta’sirida 
o‘garishi 
Tuproqning suv-fizik xossalari uning mexanik tarkibiga va tuzilishiga bog‘lik. 
Tuproqning mexanik tarkibi undagi zarrachalar diametri 0,01mm. dan kichik 
bo‘lgan fizik gilning miqdori bilan aniqlanadi (2.2.1- jadval) [33]. 
2.2.1- jadval. Tuproqning mexanik tarkibi bo‘yicha turlari, % hisobida 
Tuproq turlari 
Fizik gil miqdori 
(diametri 0,01mm) 
Og‘ir, o‘ta gilli 
> 66 
Gilli 
50 - 66 
Og‘ir qumoq 
40 - 50 
O‘rta qumoq 
33 - 40 
Engil qumoq 
25 - 55 
Qumoq 
14 - 25 

---

Qumli 
< 14 
Tuproqning fizik xossalaridan,hajmiy og‘irligi va solishtirma og‘irligi katta 
ahamiyatga ega (2.2.2-jadval). 
2.2.2- jadval. Markaziy Osiyo tuproqlarning ayrim fizik xossalari 
Tuproq turlari 
Hajmiy og‘irligi, g/sm
3
Solishtirma og‘irligi, g/sm
3
Yengil 
1,1-1,3 
2,63-2,67 
O‘rta 
1,4-1,6 
2,60-2,65 
Og‘ir 
1,7-1,8 
2,68 
Tuproq namligini va havo sig‘imini aniqlovchi xossalardan biri g‘ovaklik 
hisoblanadi, u quyidagicha aniqlanishi mumkin [33]: 
𝐴 = (1 −
𝚙
𝚙
1
) ∙ 100 % 
bu yerda: ρ - tuproqning hajmiy og‘irligi; 
ρ
1
- tuproqning soltishtirma og‘irligi. 
Markaziy Osiyo tuproqlari g‘ovakligining o‘rtacha miqdori 2.2.3-jadvalda 
keltirilgan. 
2.2.3-jadval. Markaziy Osiyo tuproqlari g‘ovakligi 
Tuproq turlari 
G‘ovaklik, hajmga nisbatan % hisobida 
Og‘ir: gilli 
50 - 60 
Gil 
40 -66 
Og‘ir qumoq 
40-55 
O‘rtacha qumoq 
40 - 52 
Engil qumoq 
38 - 50 
Qumloq 
35 - 45 
Gilli qum 
32 - 40 
Qum 
30 - 38 

---

Har xil mexanik tarkibli tuproqlardagi kapillyar suv ko‘tarilishi balandligi 
(2.2.4-jadval), sizot suvlarining tuproq faol qatlamning suv-havo tarkibiga ta’sirini 
va ikkilamchi sho‘rlanishning oldini olish maqsadida uni rostlash zarurligini 
belgilaydi. 
2.2.4-jadval.Tuproqlarda o‘rtacha kapilyar suv ko‘tarilish balandligi 
Tuproq va gruntning suv bilan to‘yinish darajasiga va suvning o‘simlik 
faoliyati uchun yetarliligiga qarab quyidagi nam sig‘imlari farq qiladi: 
a) maksimal (eng ko‘p) gigroskopik nam sig‘imi (MGNS); 
b) chegaraviy dala nam sig‘imi (ChDNS); 
v) to‘la nam sig‘imi (TNS); 
g) maksimal molekulyar nam sig‘imi (MMNS). 
MGNS tuproqning suv bug‘lari bilan to‘la to‘yingan havodan tortib oluvchi 
maksimal suv miqdori bilan aniqlanadi. 
Tuproqning hamma bo‘shliqlari suvga to‘lganda uning o‘ziga eng ko‘p suv 
singdirish miqdori TNSga mos bo‘ladi. 
Tuproqning o‘simlik so‘lishi boshlanadigan eng kam chegaraviy kritik 
namligini aniqlashda asosiy ko‘rsatkich maksimal molekulyar nam sig‘imi 
hisoblanadi. U bir yarim, ikkilangan gigroskopiklikka teng bo‘ladi. 
Tuproqdagi adsorbsion va kapilyar kuchlar ta’sirida saqlanadigan maksimal 
suv chegaraviy nam sig‘imini hisoblanadi. Tuproqdagi kapilyar suvni o‘simlik 
is’temol qiladi. Gravitatsion suv TNS va ChDNS orasidagi farqqa teng bo‘lib, tuproq 
qatlamida harakatlanadi va sizot suvlarini suv bilan ta’minlaydi [33]. Har xil 
Tuproq turlari 
Kapilyar suv ko‘tarilish balandligi, m 
Gil 
4 - 5 
Og‘ir qumoq 
3 - 4 
O‘rtacha qumaq 
2 - 3 
Yengil qumoq 
1,5 - 2,0 
Qumloq 
1,0 - 1,5 
Qum 
0,5 - 1,0 

---

mexanik tarkibli tuproqlardagi tuproq nam sig‘imlarini miqdorlari 2.2.5-jadvalda 
keltirilgan. 
Tuproq qattiq fazasining zichligi-tuproq quruq holatidagi qattiq fazasi 
massasining hajmi og‘irligi bir xil 4 
0
S haroratga ega bo‘lgan tuproq massasi 
nisbatiga teng. Uning miqdori tuproq tarkibiga kiruvchi mineral va organik 
moddalarning turiga bog‘liq. Mineral tuproqlar uchun uning qiymati 2,4 dan 2,8 
g/sm
3 
gacha, torfli tuproqlar uchun 1,4 dan 1,7 g/sm
3
gacha o‘zgaradi. Qattiq fazali 
tuproqlarning zichligi tuproqning g‘ovakligi va uning tuliq nam sig‘imini aniqlash 
uchun foydalaniladi. 
Hajmiy og‘irlik-tabiiy tikislikdagi holatdan olingan mutloq quruq tuproqning 
bir birlik hajmdagi massasiga teng va o‘lcham birligi g/sm
3
. 
2.2.5-jadval. Tuproq nam sig‘imlari, % hisobida 
Tuproq 
turlari 
MGNS 
og‘irligiga 
nisbatan 
MMNS 
og‘irligiga 
nisbatan 
ChDNS 
TNS 
hajmiga 
nisba 
tan, 
hajmga 
nis
batan 
g‘ovaklikka 
nisbatan 
Og‘irligiga 
nisbatan 
Gil 
8 - 12 
21 - 24 
45 - 55 
78 - 85 
21 - 26 
45 - 65 
Og‘ir 
qumoq 
6 - 8 
18 - 21 
45 - 55 
66 - 75 
21 - 26 
40 - 55 
O‘rta 
qumoq 
5 - 6 
14 - 18 
35 - 45 
55 - 65 
19 - 21 
40 - 52 
Yengil 
qumoq 
3 - 5 
7 - 14 
30 - 35 
50 - 60 
13 - 19 
38 - 50 
Qumloq 
1,5 - 3 
3 - 7 
20 - 30 
40 - 60 
13 - 19 
35 - 45 
Qum 
0,5 - 1,5 
2 - 3 
10 - 20 
35 - 40 
13 - 19 
30 - 38 

---

Tuproqning zichligi qattiq fazali tuproq zichligidan har doim kichik va uning 
zichligi uni tatkil qiluvchi moddalar zichligiga, tarkibiga va g‘ovakligiga bog‘liq. 
Tuproqlarning zichligi mexanik tarkibiga qarab 0,9 - 1,8 g/sm
3 
ni, botqoqli 
torflarniki - 0,15 - 0,14 g/sm
3
. 
Tuproq g‘ovakligi-tuproq tarkibidagi hamma g‘ovaklar hajmining 
yig‘indisiga teng va tuproqning umumiy hajmiga nisbatan foizda o‘lchanadi. 
Tuproqning mexanik tarkibiga asosan har-xil gorizontlarida g‘ovaklik katta 
diapozonda o‘zgaradi (25 - 90 %), gumusli gorizontlarda 5 - 60 %-gacha, botqoqli 
torfli tuproqlarda 80 - 90 % gacha o‘zgaradi. 
Tuproq g‘ovaklikligi, kapillyar va nokapillyarga bo‘linadi. Kapillyar 
g‘ovaklik-tuproqning kapillyarlar oralig‘idagi bo‘shliqlar hajmlariga teng. 
Nokapillyar g‘ovaklik yirik bo‘shliqlar hajmiga teng. 
G‘ovaklik turlarining yig‘indisi umumiy g‘ovaklini tashkil qiladi va quyidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi. 
𝐴 = (1 −
𝛾
𝑚
) ∙ 100; 
bu yerda: 
𝛾 - hajmiy og‘irlik(tuproq zichligi); 
m - tuproqning qattiq fazasi zichligi. 
𝜔 = (
𝑚
𝑓
− 𝑚
𝑑
𝑚
𝑑
) · 100, 
𝜔 = 𝜔
0
· 𝛾