Ii-bo‘lim. O‘zbekistondagi tuproq turlari va ularning xossalari


 Tuproqning granulometrik tarkibi, uning havo, issiqlik va suv



Yüklə 0,77 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/7
tarix18.05.2023
ölçüsü0,77 Mb.
#127024
1   2   3   4   5   6   7
Ii-bo‘lim. O‘zbekistondagi tuproq turlari va ularning xossalari

2.4. Tuproqning granulometrik tarkibi, uning havo, issiqlik va suv 
rejimlariga ta’siri 
G‘ovak tuproq paydo qiluvchi jinslarning granulometrik tarkibi ularning hosil 
bo‘lishi va boshlang‘ich jinslar harakteriga bog‘liq. Tog‘ jinslarining nurash 
mahsulotlari parchalanishi, suv va shamol oqimlari ta’sirida ko‘chirilish va 
yotqizilishi jarayonida ularning qayta saralanishi va yer yuzasida yirik bo‘lakli 
jinslar, qumli, changli yoki loyli yotqiziqlar holida to‘planishi sodir bo‘ladi. Bunda 
allyuvial va eol yotqiziqlari tarkibi bir-biriga o‘xshash, yaxshi saralangan qum, 
qumloq, soz zarrachalarini ko‘p saqlaydigan holga o‘tadi. Muz, muz-suv va deluvial 


yotqiziqlari esa yomon saralangan, har xil kattalikdagi zarra (bo‘lak)lar 
aralashmasidan tashkil topgan. 
Turli katta kichikligidagi zarralar odatda turli minerologik hamda kimyoviy 
tarkibga ega. Tuproqlarda mexanik elementlar nafaqat boshlang‘ich ona jinslardan 
o‘tgan, albatta asosiy qismi shunday kelib chiqishiga ega bo‘lsa ham, ammo bir 
qismi tuproq paydo bo‘lish jarayonida ham hosil bo‘lgan. Shuning uchun tuproqning 
mexanik elementlarini mineral, organik yoki organo-mineralli zarrachalar tashkil 
etadi. Shunga ko‘ra tuproq mexanik elementlari birlamchi (ona jinslaridan o‘tgan) 
yoki ikkilamchi (yangi hosil bo‘lgan) bo‘lishi mumkin. 
Hozirgi vaqtda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan mexanik elementlar 
klassifikatsiyasi ko‘p ishlatiladi (2.4.1--jadval). 
Tuproqning suv o‘tkazuvchanligi, nam sig‘imi kabi xossalari hamda havo-
suv, issiqlik kabi rejimlari mexanik tarkibi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, sug‘orish 
va zax qochirish melioratsiyasida bu ko‘rsatkichlar muhim rol o‘ynaydi. 
Qum va qumloq tuproqlar yengil haydalganidan dehqonchilikda bularni yengil 
tuproqlar jumlasiga kiritiladi. Suvni yaxshi o‘tkazib, maqbul havo rejimiga ega, tez 
isiydi. Lekin bu tuproqlar qator salbiy xususiyatlarga, jumladan, kam nam sig‘imiga 
ega. Shuning uchun hatto seryog‘in rayonlarda ham o‘simliklarga nam yetarli 
bo‘lmaydi. 
Yengil tuproqlarda chirindi va o‘simliklar uchun zarur oziq moddalar kam va 
singdirish qobiliyati past bo‘ladi, shamol eroziyasiga ko‘proq uchraydi. Og‘ir 
qumoq va soz tuproqlar ancha yuqori birikkanligi va nam sig‘imining ko‘proq 
bo‘lishi bilan harakterlanadi. Oziq moddalar bilan yaxshiroq ta’minlangan, 
chirindiga boy. Bunday tuproqlarga ishlov berishda aytilganidek, ancha ko‘p kuch 
va energiya sarflanadi. Shuning uchun bu tuproqlar og‘ir tuproqlardeb yuritiladi.
2.4.1- jadval. Mexanik elementlar klassifikatsiyasi 
Zarrachalar o‘lchami, 
mm 
Mexanik elementlar 
(fraksiyalar) nomi 
Gruppalari 


>3 
3-1 
Tosh 
Shag‘al 
Tosh qismi 
1-0,5 
0,5-0,25 
0,25-0,05 
0,05-0,01 
Qum:yirik 
O‘rta 
Mayda 
To‘zon(chang): yirik 
«Fizik qum» 
0,01-0,005 
0,005-0,001 
0,001-0,0005 
0,0005-0,0001 
<0,0001 
O‘rta 
Mayda 
Loyqa: dag‘al 
Nozik 
Kolloidlar 
«Fizik loy» 
Strukturasiz og‘ir tuproqlar noqulay fizik va fizik-mexanik xossalarga ega. 
Suv o‘tkazuvchanligi past, yengil changlanib ketadi, qatqaloq hosil bo‘ladi, zichligi 
yuqori, yopishqoqligi va ko‘pincha havo, issiqlik rejimlarining noqulay bo‘lishi 
bilan ajralib turadi. Bu tuproqlar ham qumli va qumloq tuproqlar singari qishloq 
xo‘jaligida foydalanish uchun uncha qulay emas. Strukturali va kam strukturali engil 
qumoq va o‘rta qumoq tuproqlar qator maqbul xossalari bilan harakterlanib, 
dehqonchilik uchun qulaydir. 
Tabiiy iqlim sharoitlari va tuproq tiplariga ko‘ra mexanik tarkibining 
maqbulligi ham o‘zgaradi. Masalan, dasht zonasining yaxshi strukturali qora 
tuproqlari uchun ancha og‘ir mexanik tarkib (og‘ir qumoq va soz tuproqlar) ham 


namni yaxshi to‘plash imkonini beradi. Bo‘z tuproqlarda esa o‘rtacha qumoq 
mexanik tarkib ancha yaxshi hisoblanadi. 

Yüklə 0,77 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin