Ii fəSİl tarix tariX

867^ A. A. Vasiliev, Bizans İmperatorluğu Tarihi, I, s. 354.

868^ Qala divarında törən qapısı (Yedikuledə, hazırda qapalı), bax: F. Schweinfürth, İstanbul Suru ve Yaldızlı Kapı, s. 261 və ardı.

869^ A. A. Vasiliev, həmin yer.

870^ Böri-tarkan 853-888-ci illəri arasında bir müddət Belqradda bulğar komandanı idi, bax: Byz. turc., II, s. 94.

871^ Təfsilat üçün bax: İ. Kafesoğlu, XII. Asra Kadar İstanbulun Türkler Tarafından Muhasaraları, s. 10-14.

872^ Türkcə Omurtağ = Kartalcık? Bax: Byz. turc, II, s. 154.

873^ Müqavilənin kitabə mətni, bax: V. Beşevliev, həmin əsər, s. 190-206.

874^ Təfsilən bax: B. Ögel, Türk Kültür Tarihi, s. 255-276; F. Altheim, Geschichte der Hımnen, V, s. 318-326.

875^ Bax: G. Fehér, Die İnschrift des Reiterreliefs von Madara, Sofia, 1928; V. Beşevliev, həmin əsər, s. 41-47, 71 və ardı, 95-124, 250 və ardı. (Bulğar-türk dövlətində işlənmiş türkcə ünvanlar: boyla, içirgü-boyla, ük-boyla, bağa(n), şubigi /cabğu, yabğu?/, tarxan və s.). Bu son əsərdə bulğar-türkləri dövründən qalma 80-ə qədər kitabə tanıdılmışdır. Bunlardan bəzilərinin türkcə tərcümələri, B. Ögel, həmin əsər, s. 274 və ardı.

Madaradakı qaya qabartmasının hansı millətə aid olduğu haqqında ta 1896-cı ildən bəri müxtəlif görüşlər irəli sürülmüş, bəziləri bu əsərdə İran-sasani təsiri görmüş, bəziləri də onu əski traklardan qalma bir antic çağ (yunan-Roma) sənət nümunəsi sayaraq, süvarinin məhəlli bir trak tanrısını təmsil etdiyini iddia etmişdir (Təfsilən bax: D. Krandzalov, Les reliefs du cavalier thrace et la tradition problematique de I’histoire Protobulgare, s. 137-151). Qaya qabartmaları ənənəsinin sasanilərə bağlana biləcəyi və Balkanlardakı bir əsərdə antik çağ təsirlərinin görüləcəyi təbii sayılmaqla bərabər, Madara süvari qabartmasının türk-bulğar sənəti örnəklərindən olduğu dəlilləri ilə ortaya qoyulmuşdur (bax: G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe es müveltségə, s. 34-38). Süvarinin ətrafında yer alan kitabədə mövcud bulğar xanlarının adlarından başqa G. Fehér qabartmanı sasani və yunan-Roma əsərləri ilə qarşılaşdıraraq, fərqləri, özəlliklə bu türk bəlgələrini göstərmişdir: 1. Süvarinin əlindəki bardaq (türklərdə andiçmə törənində işlənən qutsal qab, 2. Tuğ (bax: G. Fehér, s. 37, rəsm 10), 3. Süvarinin saçının uzun kəsilmiş olması, 4. Təsvirdə bir ov səhnəsinin olmaması. Bunlara təsvirdə yer verilən iki heyvandan, ümumiyyətlə köpəyə bənzədilənin, əslində, qurd olması da əlavə edilə bilər (qabartmanın orijinal fotoları diqqətlə incələnsə /bax: G. Fehér, həmin əsər, lövhə XII/ bu heyvanın qurd olduğu anlaşılar: qafa, çənə, quyruq), Yuxarıdakı maqalə sahibi Krandzalov 17 il Bolqarıstanda türk-bulğar kültür əsərləri üzərində çalışan Fehérin 1940-cı ildə nəşr etdiyi bu kitabı görməmiş olmalıdır. Qaya qabartmasında yalnız kitabə üzərində duran və bu kitabənin G. Fehér tərəfindən oxunuşunu geniş ölçüdə dəyişdirərək, fərqli izahlar verən Beşevliev isə kitabədən birinci bölümün Tərvəl xan (ölümü: 718), ikinci bölümün Kormesios xan (latınca mənbələrdə Cormesius. türkcə əsli Kormuş, Kurmış (ölümü: 756; bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II [1958], s. 164), üçüncü bölümün isə Omurtağ xan zamanına aid olduğu və xanlardan ikincisinin kitabədə Krumesin (=Krum, Krumış, ölümü: 814. Adın digər şəkilləri: Krumes, Krumos, Krummos, latın mənbələrində Crumas, Crumnus, slavyanca Krumi və s., bax: Byz. turc., II, s. 174) olaraq yazılan adın Kormus ola biləcəyi düşüncəsindədir (bax: V. Beşevliev, Die protobulgarischən Inschriften, s. 99, 115).

876^ Nadirən türkcə (bax: J. Deny, Une inscription en langue proto-bulgare découverte á Preslav, s. 235-239; İ.Venedikov, Trois inscriptions protobulgares, 1950, bax: V. Beşevliev, Les inscriptions..., s.874, qeyd 1), Orxon yazısı ilə (Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 260).

877^ Boris=əsli türkcə, barıs, parıs=pars və ya böri, bax: K. H. Menges, Altaic Elements..., s. 115 və ardı. Xristian olunca Mixael adını aldığı bilinir (Boris Mikhael bax: Byz. turc, II, s. 93).

878^ G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe és müvltsége, s. 72; V. Beşevliev, Les inscriptions protobulgares, XXIX-XXX, s. 479.

879^ Bax: N. Zlatarsky, Sem. Kona., IV, s. 67 və ardı.

880^ Türklərin "xan" ünvanı da Borisin xələfi Simeon (893-917) tərəfindən "çar"a çevrildi (bax: F. Lot, Les invasions Barbares, s. 228). Proto-bulğarların kültürü haqda ümumi bilgilər üçün bax: C. Fehér, Les monuments..., Arc. Hung. VII. Yenə onun: Türko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Milletlerin Kültürü, s. 290-320. Bütün bu bəlgələrə rəğmən oğur-bulğarların monqol kökündən iranlı (!) bir qövm olduğu və dillərinin də türkcə dışında bir altaylı (!) dildən törəyə biləcəyi haqqında bəzi rus (Xalıkov, Genin və b.) alimlərin ciddiyyət dışı iddiaları üçün bax: P. B. Golden, Khazar studies, 1, s. 47 və ardı.

881^ 1974-1975-ci illərdə aparılan qazıntılarda 1177-ci ildə qurulduğu anlaşılan Kazan şəhər-qalasının xərabələri ortaya çıxarılmışdır. Bax: A.H. Halikov, Kazan Nerede ve Ne Zaman Meydana Gelmiş?, s. 44-54. Kazan adı, ehtimal ki, burada irəli sürüldüyü kimi, türkcə "hüdud bölgəsi" və ya "hüdud xəttiı" mənasına gəlməkdədir.

882^ Təfsilat üçün bax: A. Y. Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 7-14; A.N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 112-115.

883^ İbn Fadlan Seyahetnamesi, s. 74; Hudüd..., s. 460 və ardı.

884^ Səyahətnamə bir neçə dəfə nəşr edilmiş və açıqlamalara mövzu olmuşdur: Z. V. Togan, İbn Fadlans Reisebericht, ZDMG, Leipzig 1939 (1968, 2); H. Ritter, Zum Text von İbn Fadlans Reisebericht, ZDMG, 1942, s. 98-126; K. Czeglédy, Act. Or. I. Bp. 1951, s. 217-260, bax: TM. X, 1953, s. 406 və ardı. Ayrıca nəşr və rusca açıqlama: Kraçkovsky, Leningrad 1939; faksimile və açıqlamalar: A.P. Kowalski, Kharkov, 1956. Qeydlərlə S. Dahhan, Dəməşq, 1959, farsca tərc. Tehran, 1967. Ayrıca bax: Minorsky, Mervezî, s. 110-116. Səyahətnamənin türkcə tərcüməsi: İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 2, 1954, s. 59-80; İtil bulğarları ilə ilgili bölümünün nəşri və türk. tərc: A.N.Kurat, həmin əsər, s. 312- 322. X əsrdə İtil dövlətinin coğrafi və etnik durumu (burtas, barsula?, asgil? qövmləri) haqda bax: V. Minorsky, Hudûd..., s. 162,460-465.

885^ Bax: K. Czeglédy, Yıltavar Unvanı, s. 173-187; Németh, HMK s. 213.

886^ 1024-cü ildə Sultan Mahmud Qəznəviyə qiymətli hədiyyələrlə göndərilən bulğar elçisi, bax: Minorsky, , s. 110 və ardı.

887^ XIV əsrin əvvəllərinə aid ərəb hərfləri ilə yazılı məzar daşı kitabələrindən örnəklər; bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 322 və ardı.

888^ Gy. Németh, HMK s. 306 və ardı.

889^ K. Czeglédy, Nomád népek., s. 97-109; A. N. Kurat, həmin əsər, s. 117 və ardı, O. Pritsak, Bolgaro-Tschuvaschica, s. 274-314; İA, mad. Bulgar; J. Benzing, PH. T. Fund., II s. 842 və ardı; L. Rásonyi, həmin əsər, s. 97 və ardı. İtil Bulğariyasmdakı qazıntılarda əldə edilən arxeoloji məlzəmə üçün bax: B. Ogel, Türk Kültür Tarihi, s. 239-253.