Ijtimoiy pedagogika

II-bob. Bola shaxsining rivojlanishida tarbiyaning tutgan òrni.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolanarning ijtimoiy xususiyatlarini shakllantirish
Jamiyatimizda yoshlarga ta’lim-tarbiya berish o’sib kelayotgan yoshlarni ma’nan yetuk qilib tarbiyalash, barcha davrlarda bo’lgani kabi bugungi kunda ham davlatimiz oldida turgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra, inson o’z umri davomida oladigan informatsiyaning 70 % ini 5 yoshgacha bo’lgan davrda olar ekan. Maktabgacha ta’lim bolaning sog’lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, unda o’qishga intilish hissini uyg’otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim bola olti-yetti yoshga yetgunicha davlat va nodavlat maktabgacha tarbiya muassasalarida hamda oilalarda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim maqsadi va vazifalarini ro’yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.Hozirgi kunda bolalarning maktabga tayyorgarlik darajalariga qo’yilayotgan jiddiy talablar bu borada zaruriy nazariy, amaliy chora-tadbirlarni ishlab chiqishni taqazo etmoqda. Rasman bolalar bog’chasi maktabga tayyorlov maskani hisoblansada, aslida bolalar tug’ilishi bilanoq maktabga tayyorgarlik boshlaydi desak mubolag’a bo’lmaydi. O’z oila a’zolari va do’stlari — atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabatlari orqali ular boshqalarga mas’ul bo’lish, tashqi dunyoga qiziqish va yangi qobiliyatlarni o’zlashtirish ishtiyoqini rivojlantirish singari muhim tayyorgarlik ko’nikmalarini o’rganadilar. Bundan tashqari, ular o’zlarining ota-onalari, tarbiyachilari va aka-ukalaridan farqli alohida faoliyat bilan shug’ullanadigan individual shaxslar ekanliklarini anglab boradilar. Bolalar bog’chasida rivojlanishga yo’naltirilgan dasturlardagi tizimli rejalashtirilgan o’yinlar yordamida til, aql, sensomotorika va ijtimoiy-emotsional qobiliyatlar mustahkamlanadi. Maktabgacha yosh davridagi bolalar rivojlanishining turli jihatlarini har tomonlama o’rganish shuni ko’rsatdiki, maktabning birinchi sinflari bilan taqqoslaganda bolalar bog’chasining maktabga tayyorgarlik guruhlarida o’qiyotganda ular o’zlarini xotirjam, psixologik jihatdan erkin va o’ziga bo’lgan ishonchni his qilishadi. Va bu yerda gap faqat bolalar bog’chasining sharoyitlari bolaga yaxshi tanishligi va bu uning yangi ta’lim faoliyatiga moslashish jarayoni haqida emas. Va hattoki qator obyektiv sabablar tufayli ya’ni ko’plab maktablarning uzoqda joylashganligi, qo’shimcha sinflar va o’qituvchilar yetishmasligi sababli sinflarning optimal bandligini oshirib yuborilishi, xonalar yetarli emasligi va hokazolardir. Buning asosiy sababi shundaki, bolalar bog’chasining hayot ritmi, bolalarning kattalar bilan va bir-biri bilan muloqot uslubi maktabgacha yoshdagi bola psixikasining rivojlanish darajasiga ko’proq mos keladi. Beqarorlik, yangi sharoyit va munosabatlarga moslashishdagi qiyinchiliklar tufayli 6 yoshli bola to’g’ridan-to’g’ri hissiy aloqalar(emotsional munosabat)ga muhtoj bo’lib, rasmiylashtirilgan maktab sharoyitida bu ehtiyoj qondirilmaydi. Psixologlar va o’qituvchilar 6 yoshidan boshlab maktabda o’qishning ko’plab ijobiy va salbiy tomonlarini keltirib o’tishadi. Ushbu yoshda maktabga borishga bo’lgan eng jiddiy e’tirozlarni D. B. Elkonin ilgari surgan. Uning yozishicha, bolalar rivojlanishining keyingi, yuqori bosqichiga o’tish ichki qarama-qarshiliklarni namoyon qiladi. Agar bu qarama-qarshiliklar pishib yetilgunga qadar mukammal bo’lsa — ob’yektiv omillarni hisobga olmasdan subyektiv ravishda majburlansa — demak, bola shaxsi shakllanishi sezilarli darajada zarar ko’radi. Maktabgacha yoshdagi bolalikni bir yilga qisqartirish hozirgi degeneratsiya rivojlanish jarayonini buzishi va foyda keltirmasligi mumkin. D. B. Elkonin 6 yoshdan boshlab maktabda o’qishni tashkil etish o’rniga, bolalar bog’chalariga tayyorgarlik guruhlarini kengaytirish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydi, chunki bolalarni maktabga tayyorlash qulayroq, negaki bolalar bog’chasidagi bolalar yaxshiroq, ular yanada to’liq, xilma-xil hayot tarzini kechirishadi va yanada quvnoq va sog’lom ko’rinishga ega bo’lishadi. D. B. Elkonin rahbarligida qiziqarli psixologik fenomen aniqlangan. Ma’lum bo’lishicha, maktabgacha yoshdagi bolalarda tartibga solingan aloqa sharoyitida bolalar bog’chasiga nisbatan tezroq belgilangan xatti-harakatlar qoidalariga bo’ysunish qobiliyati shakllanadi. Ammo shu bilan birga, ushbu qoidalarga rioya qilishdan qoniqish emas, balki ularni buzishdan qo’rqish hissi ustunlik qiladi.. Bolalarda bezovtalanish, sarosima, xavotir kuchayadi, hissiy qulaylik (emotsional comfort) darajasi pasayadi. Biroq, shu bilan birga, bunday muloqot uslubi 7 yoshli birinchi sinf o’quvchilarida xuddi shunday (bezovtalanish, sarosima, xavotir) ta’sirini keltirib chiqarmaydi. Yangi maktab hayotiga moslashishning dastlabki bosqichiga kelsak, shuni ta’kidlash joyizki, barcha maktabgacha yoshdagi bolalar moslashishga qiynaladilar. Ular nafaqat jismoniy, balki psixologik qiyinchiliklardir. Ba’zilarda sustkashlik, ko’z yoshlari paydo bo’ladi, uyqu va ishtaha buzilishi kuzatiladi, boshqalarida haddan tashqari qo’zg’alish kuchli bo’ladi, g’azablanadi va g’azablantiradi. Ularning barchasiga maktabdagi ortiqcha yuklamalardan toliqish sabab bo’ladi. Shuningdek, charchoq xatti-harakatlarning buzilishiga, injiqliklarga olib keladi. O’tgan asrlarlarda izlanishlar olib borgan Muxina, o’g’lining rivojlanishini kuzatgan, hamda oktyabr oyida jonli ta’sirchan reaktsiyani ta’kidlar ekan, u o’g’lining: «Men o’ynashni va yurishni xohlayman! Men uzoq vaqt davomida o’qidim, endi esa dangasa bo’lishni xohlayman. ” degan gaplarini yozib qoldirgan. Nisbatan qulay o’quv sharoyitida psixologik taranglik odatda 1,5–2 oydan keyin pasayishni boshlaydi. Hozirgi taraqqiyotimizning talablari asosida ta’lim standartlari takomillashtirilib, dasturlar modernizatsiya qilinib, ta’lim muassasalariga etkazilib berilmoqda.Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi Prezident qarori qabul qilindi.Hujjatga ko’ra, Axborot va pedagogika texnologiyalari innovatsion markazi davlat muassasasi shaklida tashkil etildi.Ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogika va axborot texnologiyalarini joriy etish, Maktabgacha ta’limni boshqarish axborot tizimining joriy etilishini ta’minlash, shuningdek, maktabgacha ta’lim muassasalari uchun o’quv-metodik, didaktik materiallarni tayyorlash va ishlab chiqarish Markazning asosiy vazifalaridan etib belgilandi.Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg’armasi o’z faoliyatini boshlaydi. Mazkur jamg’arma mablag’lari maktabgacha ta’lim muassasalarini belgilangan tartibda maqsadli qurilishlar ro’yxatiga kiritib, ularning tarmog’ini kengaytirishga, yuqori malakali mutaxassislar, xorijiy mutaxassislarni, shuningdek, xorijda faoliyat yuritayotgan vatandoshlarimizni fuqarolik-huquqiy shartnomalar asosida Vazirlikka ishlash uchun jalb qilish kabi maqsadlarga yo’naltiriladi.Qaror bilan 2019-yil 1-yanvardan maktabgacha ta’lim tizimining pensiya yoshidagi xodimlariga, ularning maktabgacha ta’lim tizimi muassasalaridagi faoliyati asosiy ish joyi bo’lgan taqdirda pensiya to’liq miqdorda to’lanishi belgilandi.2018-2019 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirishning qo’shimcha chora-tadbirlari dasturi tasdiqlandi.Qishloq joylarda bir nechta ko’p qavatli turar joy uylari yoki uylar guruhlaridan iborat yangi qurilayotgan majmualardagi maktabgacha ta’lim muassasasining eng kam quvvati 50 o’rindan kam bo’lmasligi belgilandi.2021-yil 1-yanvargacha maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan bolalar uchun jismoniy shaxs shaxsiy identifikatsiya raqamini berish bo’yicha xizmat joriy etiladi va kompyuterlashtirish ishlari aniq davlat rejalari asosida amalga oshiriladi.O’zbekistonda maktabgacha ta’lim muassasalarida bola shaxsining rivojlanishi va interfaol metodlarini amalga oshirishning metodik ahamiyati shakllantirish muammolarini Z.Rahimova, SH.Munavvarov, N.Egamberdiyeva, S.K.Annamuratova, S.Bulatov, F.B.Valixo’jayeva1, H.Nurmatov, A.Sulaymonov va boshqa tadqiqotchilar yomonidan òrganilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy rivojlanishini umumiy tasir omillarisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Umumiy manoda ijtimoiylashuv-bu o’quvchining jamiyatda mavjud bo’lgan ijtimoiy-axloqiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirish jarayoni. Ijtimoiylashuv-bu butun hayot davomida davom etadigan doimiy jarayon. Maktabgacha yoshdagi bolalikda bu birinchi navbatda ijtimoiy hayot normalarini o’zlashtirishdir.Bolaning ijtimoiy rivojlanishida etakchi o’rinni o’z xalqining axloqiy qadriyatlarini o’zlashtirish va keyinchalik umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni bilish va egallash egallaydi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy xulq-atvori tajribasi kattalar bilan muloqot jarayonida shakllanadi va tengdoshlari bilan turli xil qo’shma tadbirlar va munosabatlarda mustahkamlanadi.Shaxsiyatning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishi bolalar axloqiy munosabatlarga kirishish jarayonida sodir bo’ladi. Maktabgacha yoshda allaqachon ushbu munosabatlar kattalarning ma’lum qoidalari, ko’rsatmalari va talablari asosida qurilgan.Inson, uning har tomonlama uygun kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan isloxotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual me’rosi va umumbashariy qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan-texnika va tehnologiyalarning yutuqlari asosida1 Dolimova Davlatoy “Bolalarni qurish-yasashga o’rgatishda interfaol metodlaridan foydalanish metodikasi(tayyorlov guruh misolida)Kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir2.Masalaning asosiy jihatlaridan biri sifatida ushbu talim tizimining ijtimoiy funksiyalarini alohada sanab o’tish lozim.Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalari quyidagilar deb belgilanadi:Bolalarni xalqning boy milliy, madaniy tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida aqliy va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash;Bolalarda milliy g’urur, vatanparvarlik hislarini shakllantirish;
Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o’qishga intilish mayllarini shakllantirib, ularni muntazam ravishdagi ta’lim jarayoniga tayyorlash;Bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o’zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish.Bolalarning jismoniy va ruhiy sogligini ta’minlash kabilarni o’z oldiga maqsad qilib belgilaydi.Tarbiya – inson kamolotiga ta’sir etuvchi tashqi omillardan hisoblanadi. Tarbiya – aniq maqsadlarni ko’zlab sistemali ravishda, insonda ijobiy fazilatlarni tarkib toptirishi yo’lida tarbiyachi rahbarligida amalga oshirib boriladi. Ammo tarbiya ta’sirining kuchi va uni natijasi irsiyat va muhit kabi omillarning hamkorligi bilan belgilanadi. Bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta’lim sharoitida insoniyatning ijtimoiy-tarixi tajribasini o’zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil faoliyat turlarida ro’y beradi. Natijada bola o’zi yashayotgan jamiyat ijtimoiy munosabatlari sistemasiga kiradi. Bolaning ijtimoiy tajribani o’zlashtirish tajribasi uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan, mazmun, hajm va umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bo’lgan insoniy tajribani o’zlashtirishi kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani o’zlashtirish usullarini hali egallamagan bo’ladi. Tarbiya va ta’lim jarayonida katta yoshli odam bolaga tushunarli bo’lgan mazmunni tanlaydi, uning o’zlashtirishiga rahbarlik qiladi, bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli shu bilan belgilanadi. Bunda bolaning ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jo’shqinligi hisobga olinadi. Shu munosabat bilan tarbiya jarayonining o’zi doimiy bo’lib qolmaydi. U o’zgarib boradi: uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari o’zgaradi, o’sayotgan odam shaxsiga ta’sir ko’rsatish usullari tobora xilma-xil bo’lib boradi. Tarbiyaning o’zgarishi bolaning «eng yaqin rivojlanish zonalari» (L. S. Vigotskiy) bilan bog’liq bo’lib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar, ko’nikmalar, faoliyat turlari va hokazolarni o’zlashtirishga ruhiy-fiziologik imkoniyatlar paydo bo’lishi bilan ajralib turadi (masalan, emaklashdan keyin yurish; bijir-bijirdan keyin faol nutqni o’zlashtirish; ancha miqdordagi tasavvurlarga ega bo’lgandan keyin tushunchalar darajasidagi bilimlarni o’zlashtirish; buyum asosidagi o’yin, mehnat faoliyatining vujudga kelishi va hokazo). Tarbiya va ta’lim «eng yaqin rivojlanish zonasi»ga asoslanib, bugungi rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishini olg’a harakatlantiradi. Odam shaxsining rivojlanishi bir qancha bosqichlardan o’tadi. Har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mustahkam bog’liq bo’ladi, avval erishilgan bosqich yanada yuqoriroq, bosqichning tuzilishiga uzviy tarzda qo’shiladi. Ilk yosh bosqichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun vaqtincha emas, doimiy ahamiyatga ega bo’ladi. Mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari aloqadorligi birinchi bosqichdan oxirigacha tarbiyaning o’ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning hal qiluvchi roli ko’zi ojiz va kar bolalar uchun mo’ljallangan jamoat muassasalarida ayniqsa, aniq namoyon bo’ladi. Bunday bolalar uchun ishlab chiqilgan tarbiya sistemasi ularni turmushga va mehnat faoliyatiga tayyorlashni ta’minlaydi.Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va atrofdagi narsalarga munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining eng oddiy turlari unda taassurotlarga bo’lgan ehtiyojini rivojlantiradi, tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib qo’yilgan zaminga, taqlid qilishga ham bog’liq bo’ladi. Hayotning dastlabki yillarida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni o’z ichiga oladigan yo’l-yo’riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari bo’ladi. Tarbiyachilar bolalar bilan muomalada bo’lar ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar.Shunday yo’l bilan bolalar o’ziga xos buyumlar bilan bog’liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o’zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi.Buyumlar bilan bog’liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim muassasasida ham bir va ikki yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor Sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to’g’risida dastlabki bilimlarni o’zlashtiradilar, bola ikki yarim yoshga to’lganda buyumlar bilan bog’liq faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o’yin va tasviriy faoliyatga o’tish uchun asos yaratiladi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyatining mazmuni xilma-xil bo’ladi va har tomonlama rivojlanish imkoniyatlari kengayadi. O’yin xayolni rivojlantirishga, atrofdagi voqelik, odamlar mehnati to’g’risidagi bilimlarni chuqurlashtirishga, shaxsning jamoatchilik xususiyatlarini shakllantirishga ko’maklashadi. Muntazam mehnat topshiriqlari o’z faoliyatini jamoat manfaatlariga bo’ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish, mehnatning umumiy natijalaridan quvonish ko’nikmalarini tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Mashg’ulotlardagi eng oddiy o’quv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, odamlar haqidagi bilimlarni o’zlashtirishga, shuningdek aqliy va amaliy ko’nikmalarni shakliantirishga yordam beradi. Agar 3-4 yoshda ta’lim paytida bolalarning e’tibori tabiat, odamlar hayotidagi aniq faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta’lim berish muhim aloqalar va munosabatlarni o’zlashtirishga va aloqalarni umumlashtirishga hamda eng oddiy tushunchalarni shakliantirishga qaratilgan bo’ladi, bu esa bolalarda tushunish tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. O’zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil o’yinlarda va mehnatda qo’llaydilar
Bularning hammasi bola shaxsining rivojlanishi ga ta’sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni shakllantiradi.Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini uyg’otib, yangi xulq-atvor sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagina kutilgan natijalarga erishiladi.