İk-dr-2002-0002 İnsani kalkinma poliTİkalari ve tüRKİye üzerine bir deneme hazirlayan: Mİne yilmazer danişman: prof. Dr. HaliL ÇİVİ aydin 2002

1.6. Ekonomik Özgürlükler Endeksi

Dünya ülkelerini ekonomik özgürlükler yönünden inceleyen başlıca iki kuruluştan söz edilebilir: Fraser Enstitüsü ve Heritage Vakfı. Söz konusu kuruluşların birtakım bileşenleri göz önüne alarak gerçekleştirdiği ülke sıralamaları, dünya çapında kabul görmüş çalışmalardır. Bu çalışmalar, insani özgürlüklerin ekonomik boyutunu incelemek açısından önemlidir.

Fraser Enstitüsü’nün hesapladığı Ekonomik Özgürlükler Endeksi, yedi kritere ait 21 bileşenden oluşmaktadır. Bu yedi kriter şunlardır:

1. 
   Devletin büyüklüğü,
   
2. 
   Ekonomik yapı ve piyasaların kullanımı,
   
3. 
   Para politikası ve fiyat istikrarı,
   
4. 
   Farklı paraların kullanım özgürlüğü,
   
5. 
   Hukuki yapı ve özel mülkiyet hakkı,
   
6. 
   Dış ticaret özgürlüğü,
   
7. 
   Kredi piyasalarında değişim özgürlüğü.
   

Sıralamada ülkeler 0 ila 10 arasında bir puan almaktadır. Bir ülkenin puanındaki yükselme, ekonomik özgürlükler konusunda daha başarılı olduğunu göstermektedir.

Fraser Enstitüsü’nün 2001 yılında yayınladığı Dünyadaki Ekonomik Özgürlükler Raporu (Economic Freedom of the World: 2001 Annual Report)’na göre, 1999 yılı itibariyle birinci sırada yer alan ülke 9.4 puanla Hong Kong’dur. 123 ülkenin yer aldığı bu sıralamada, Hong Kong’dan sonraki ülkeler sırasıyla, Singapur, Yeni Zelanda, İngiltere ve ABD’dir. Türkiye’nin 6.2 puanla, 72. sırada yer aldığı Ekonomik Özgürlükler Endeksi sıralamasında sonuncu ülke, 1.9 puanla Myanmar’dır.

Diğer taraftan, Heritage Vakfı da 1995 yılından itibaren Ekonomik Özgürlükler Endeksi adı altında bir rapor yayınlamaktadır. Bu raporlarda 10 kriterde 50 değişken kullanılarak hesaplama yapılmaktadır. Söz konusu 10 kriter şunlardır (Aktan, 1998: 39):

1. 
   Ticaret politikası,
   
2. 
   Vergi politikası,
   
3. 
   Kamu harcamalarının düzeyi,
   
4. 
   Para politikası,
   
5. 
   Yabancı sermaye,
   
6. 
   Bankacılık,
   
7. 
   Ücret ve fiyat kontrolleri,
   
8. 
   Mülkiyet hakkı,
   
9. 
   Regulasyonlar,
   
10. 
    Karaborsa.
    

Sıralamada ülkelere 0 ila 5 arasında bir puan verilmektedir. Ülkenin aldığı puan 0’a yaklaştıkça, ekonomik özgürlük kapasitesinin arttığı kabul edilmektedir. Ekonomik Özgürlükler Endeksi kapsamında ülkeler, özgür, genelde özgür, genelde özgür olmayan ve özgür olmayan ülkeler kategorilerine ayrılmıştır.

Heritage Vakfı’nın 2002 yılına ait Ekonomik Özgürlükler Endeksi Raporu (2002 Index of Economic Freedom)’na göre, 155 ülke arasında ekonomik yönden en serbest ülke Hong Kong’dur. Bu ülkeyi Singapur, Yeni Zelanda, Estonya ve İrlanda takip etmektedir. Türkiye genelde özgür olmayan ülkeler arasında yer almaktadır ve sıralamada 105. ülke durumundadır. Ekonomik yönden özgür olmayan ülkeler arasında sonuncu sırada Kuzey Kore bulunmaktadır.

1.7. Yaşamın Kalitesi Ölçümü

Sosyal iyi yaşam ve onun değişimlerini ölçmenin iki yolu vardır. Birincisi, iyi yaşamın kurucuları (fayda ve özgürlük), ikincisi iyi yaşamın maddi belirleyicileri (iyi yaşamın oluşumunda girdi olarak kullanılan mal ve hizmetler). Birincisi, sağlık göstergeleri gibi çıktı ölçümünü, ikincisi ise, reel ulusal gelir gibi girdilerin dağılımını içermektedir (Dasgupta, 1993: 75).

1950’li yıllardan beri BM’e bağlı uzman gruplar, kişi başına gelire ek olarak sağlık, eğitim, işgücü, barınma vb alanlarda değişik ölçüm denemeleri yapmışlardır. Dünya Bankası’nın yayınladığı “Dünya Kalkınma Raporları”nda (World Bank-World Development Report) çeşitli iyi yaşam göstergeleri ile ilgili uluslararası karşılaştırmalar yapılmaktadır. Morris’in 1979 yılında hesapladığı Yaşamın Fiziksel Niteliği Endeksi iyi yaşamın ya da yaşam kalitesinin ölçümünde başarılı bir çalışmadır. Bununla birlikte, UNDP’nin 1991 İnsani Kalkınma Raporu’nda, çeşitli hak ve özgürlükleri içeren bir HFI kapsamında uluslararası bir karşılaştırma yapılmıştır.

Partha Dasgupta ve Martin Weale 1992 yılında, yaşamın kalitesini ölçmenin bir yolunu aramış ve yeni bir endeks oluşturarak uluslararası bir karşılaştırma yapmışlardır. Dasgupta ve Weale, altı temel iyi yaşam bileşeninden yola çıkarak, uluslararası bir sıralama gerçekleştirmişlerdir. Gelişmekte olan 48 ülkeyi içeren bu çalışmada kullanılan altı gösterge şunlardır: satın alma gücü paritesine göre kişi başına gelir düzeyi, doğumda yaşam beklentisi, her 1,000 doğumda bebek ölüm oranı, yetişkin okuryazar oranı, Politik Haklar Endeksi ve Kişisel Haklar Endeksi.

Politik özgürlükler hakkı, ülke vatandaşlarının ülkelerini kimin yöneteceğinin ve yasaların ne olduğunun ve ne olacağının belirlenmesinde rol oynama hakkıdır. Ülkeler politik özgürlükler sıralamasında “bir” (en yüksek derece) ve “yedi” (en düşük derece) arasında puan almaktadırlar. Kişisel haklar biraz daha bireyseldir. Basın ya da diğer bilgi dağıtım araçlarının ve yargının bağımsızlığı ile ilgilidir. Benzer şekilde, kişisel özgürlükler sıralamasında, ülkeler “bir” (en yüksek derece) ve “yedi” (en düşük derece) arasında puan almaktadırlar. 48 ülke arasında yapılan hesaplamaya göre, 48 ülkeden 33’ü politik haklar ölçümünde beş ve üzeri puana sahiptir. Kişisel haklar konusunda da benzeri bir durum söz konusudur (Dasgupta; Weale, 1992: 120).

Dasgupta ve Weale tarafından hesaplanan yaşam standardının iyileşmesi ile ilgili göstergelerin korelasyonu incelendiğinde şu sonuçlara varılmıştır.

1. 
   Politik ve kişisel özgürlükler ile kişi başına reel ulusal gelir, onun büyümesi, bebek yaşam oranlarındaki iyileşme ve doğumda yaşam beklentisi arasında pozitif ve önemli bir korelasyon söz konusudur.
   
2. 
   Kişi başına reel ulusal gelir ve onun büyümesi ile doğumda yaşam beklentisi ve yaşayan bebek oranı arasında önemli ve pozitif bir korelasyon vardır.
   
3. 
   Doğumda yaşam beklentisi ve bebek yaşam oranlarındaki iyileşme arasında büyük ölçüde korelasyon vardır.
   
4. 
   Politik ve kişisel haklar aynı şeyler değildir. Ancak, birbirleri arasında yüksek bir bağlantı vardır.
   
5. 
   Yetişkin okuryazar oranındaki artış, kişi başına gelir, onun büyümesi ya da bebek yaşam oranları ile sistematik bir şekilde bağlantılı değildir. Bunlar ile doğumda yaşam beklentisi arasında pozitif ve önemli bir korelasyon vardır. Ancak, bunların politik ve kişisel özgürlükler ile korelasyonu negatiftir (Dasgupta; Weale, 1992: 128).