İKİNCİ BÖLÜM

F. ÇEVRENİN KORUNMASI VE KENTSEL ALTYAPININ GELİŞTİRİLMESİ

1. Mevcut Durum

Ekonomik büyüme, nüfus artışı, çarpık kentleşme, tüketim alışkanlıkları ve teknolojik gelişmeler, çevre ve doğal kaynaklar üzerinde giderek artan bir baskı oluşturmaktadır. Bu baskı, doğal kaynakların bilinçsiz tüketimi, çevre yönetimini düzenleyen yasal ve kurumsal yapının eksikliği ve yerleşim alanlarındaki altyapı yetersizliği sonucunda önemli çevre sorunlarına dönüşmekte, kentsel altyapı ihtiyacı belirginleşmektedir.

Küresel çevre sorunlarından biri olan iklim değişikliğinin, nedenleri ve sonuçları itibarıyla ekonomik ve sosyal yaşamı etkilemesi beklenmektedir. İklim değişikliği sonucunda oluşacak yeni koşullara uyum sağlamak, mücadele kapasitesini geliştirmek ve gerekli finansman ihtiyacını karşılamak önem arz etmektedir.

İklim değişikliği ile mücadelede 2012 yılı sonrasında yapılacaklara yönelik Birleşmiş Milletler çatısı altında devam etmekte olan çalışmalar yakından izlenmektedir. Bu çerçevede, ülkemiz 26 Ağustos 2009 tarihi itibarıyla, sanayileşmiş ülkelerin sera gazı emisyonlarını zamana bağlanmış taahhütler çerçevesinde azaltmalarını düzenleyen Kyoto Protokolüne taraf olmuştur.

Avrupa Birliği Katılım Müzakereleri çerçevesinde, çevre faslı açılış kriterlerinin karşılanmasına yönelik uyum ve strateji geliştirme çalışmaları büyük ölçüde tamamlanmış olup faslın müzakerelere açılması beklenmektedir. Diğer yandan, AB çevre müktesebatına uyuma yönelik kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi ve mevzuatın uygulanmasına ilişkin proje ve programların yürütülmesine devam edilmektedir.

Sürdürülebilir kalkınmanın sektörel politikalara entegrasyonuna yönelik pilot sektörlerde yapılan çalışma tamamlanmıştır. Bu çalışmanın tüm sektörlere yaygınlaştırılması ve sürdürülebilir kalkınmanın izlenmesi ve değerlendirilmesine yönelik gösterge seti ve endeksi geliştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir.

2007 yılında güncellenmiş olan Ulusal Biyoçeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planının (UBSEP) uygulanmasında eşgüdüm ve kapasite konularında sorunlar mevcuttur.

Yerleşim alanlarında mekansal planlama sistemi, hızlı nüfus artışı, yasa dışı yapılaşma, yetersiz teknik altyapı, yüksek afet riski, güvenlik gibi hususlar geçmişten günümüze taşınan sorun alanlarıdır. Kentsel alanlarda daha da yoğunlaşan bu sorunlar ile sosyo-ekonomik farklılıklar yaşam kalitesini olumsuz etkilemektedir.

Sürdürülebilirlik ilkesi çerçevesinde kentsel gelişme dinamiklerini değerlendirmek ve yaşanabilir yerleşim alanlarını oluşturmak amacıyla 2009 yılında düzenlenen Kentleşme Şurası sonuçları doğrultusunda Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planının hazırlanmasına devam edilmektedir.

Kentleşme alanında bütünleşik ve etkin bir mekan planlaması ile planın uygulama, izleme, denetleme sistemine ve bunu sağlayacak merkezi bir yapılanmaya olan ihtiyaç devam etmektedir. Değişen koşullar ve ihtiyaçlar da göz önüne alınarak “kent” tanımının yeniden ele alınması gerekmektedir.

Ülkemizde kentsel dönüşümle ilgili ilke, hedef, uygulama ve denetim konusunda mevzuat ve kurumsal düzenleme yetersizliği, dönüşümün sadece fiziki mekanın değiştirilmesi olarak algılanmasına neden olmuş, toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutların göz ardı edilmesine yol açmıştır.

Konut ihtiyacını karşılamak ve özellikle alt gelir gruplarının konut sorununu çözmek amacıyla uygun yapım ve finansman modellerinin geliştirilmesi, hanehalklarının alım gücünün artırılması, sosyal ve teknik altyapıları tamamlanmış arsalar üretilerek planlı kent ve konut çevrelerinin oluşturulması, etkin imar ve yapı denetiminin sağlanması, konut ve kentleşmeye ilişkin coğrafi bilgi sistemlerine dayalı veri tabanının geliştirilmesi önemini korumaktadır. Toplu Konut İdaresi Başkanlığı (TOKİ) kaynakları ağırlıklı olarak konut yapımına ayrılmakta olup Ocak 2003-Eylül 2009 tarihleri arasında başlatılan 383.597 konuttan 275.000’i sosyal ve teknik donatıları ile birlikte tamamlanma aşamasına gelmiştir. Ayrıca, bu dönemde 56.000 konuta tamamlama kredisi verilmiştir.

2008 yılı itibarıyla toplam belediye nüfusunun yüzde 98’i içme ve kullanma suyu şebekesinden, yüzde 87’si ise kanalizasyon şebekesinden yararlanmaktadır. Yerleşime yeni açılan alanlar ve mevcut şebekelerin yenileme ve bakım çalışmaları dışında, içme suyu ve kanalizasyon şebeke inşaatı ihtiyacı azalmaktadır.

Baraj, akarsu, göl ve göletlerden alınan suyun arıtılmadan içme suyu olarak kullanılmaması, kuyu ve kaynak sularının da giderek kirlenmesi içmesuyu arıtma tesisi ihtiyacını artırmaktadır. Ayrıca atıksu arıtma tesisi ile hizmet verilen nüfusun toplam nüfusa oranı yüzde 42 olduğundan atıksu arıtma tesisi ihtiyacı artarak devam etmektedir.

Türkiye su sıkıntısı yaşayabilecek ülkeler arasında yer almaktadır. Halihazırdaki içme suyu miktarı, artan talep, kuraklık ve su toplama havzalarındaki kirlenme ile birlikte yetersiz hale gelmiştir. Planlama, izleme, değerlendirme ve yaptırım noksanlığı ortak veri tabanı ve bilgi akışı yetersizliği, kuruluşlar arası eşgüdüm sağlanamaması ve yeterli düzeyde araştırma-geliştirme yapılmaması gibi hususlar, su kaynakları yönetiminde karşılaşılan ana sorunlardır.

Ülkemizde içme suyu kayıpları konusunda sağlıklı verilere ulaşılamamakla birlikte, faturalandırılamayan (kayıp/kaçak dahil) su miktarının yüzde 55 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Su temin sistemindeki kayıp ve kaçaklar azaltılarak, su kaynaklarının etkin kullanılmasının sağlanması amacıyla çalışmalara başlanması gerekmektedir.

Su havzalarının koruma bantlarındaki kaçak yapılaşma ve atık suların arıtmaya tabi olmadan deşarj edilmesi, temiz ve kullanılabilir içme suyu teminini güçleştirmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarının her türlü kullanım amacıyla korunması, kirlenmesinin önlenmesi, kirlenmiş olan su kaynaklarının kalitesinin iyileştirilmesi için uzun vadeli koruma program ve tedbirlerini içeren havza koruma planları hazırlama çalışmaları Çevre ve Orman Bakanlığınca başlatılmıştır.

Ülkemizde 2009 yılında toplanan yaklaşık 27 milyon ton evsel nitelikli katı atığın yüzde 52’sinin 41 adet düzenli depolama sahasında, yüzde 1,2’sinin ise 4 adet kompost tesisinde bertaraf edildiği tahmin edilmektedir.

Tıbbi atıkların geçici atık depolarından alınarak bertaraf tesisine taşınmasından büyükşehirlerde büyükşehir belediyeleri, diğer yerlerde ise belediyeler ile yetkilerini devrettiği kişi ve kuruluşlar sorumludur. 2008 yılı itibarıyla üretilen yaklaşık 95 bin ton tıbbi atığın yüzde 22’si depo tabanı Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliğine uygun olarak inşa edilmiş depolama sahalarında, yüzde 19’u 2 adet yakma tesisinde, yüzde 14’ü 6 adet sterilizasyon tesisinde, yüzde 45’lik kısmı ise evsel atık depolama sahalarının ayrı bir yerinde bertaraf edilmiştir.

Ülkemizde üçü yakma ve üçü düzenli depolama olmak üzere altı adet tehlikeli atık bertaraf tesisi bulunmaktadır. Tehlikeli atık düzenli depolama tesislerinin ikisi kendi atıklarını depolarken, İzmit Büyükşehir Belediyesinin 790 bin m3 depolama kapasiteli tesisi tüm ülke çapındaki endüstriden gelen atıkları kabul etmektedir. Tehlikeli atık yakma tesislerinin yıllık toplam kapasitesi ise 60 bin ton’dur.

Belediyeler, katı atık yönetiminde toplama ve taşıma konularındaki görevlerini büyük ölçüde yerine getirirken, bertaraf konusunda gereken etkinliği ve hassasiyeti göstermemektedir. Özellikle düzensiz depolama, depo sahalarının yer seçiminde yapılan hatalar ile işletme koşullarındaki olumsuzluklar giderek büyüyen sorunlara sebep olmaktadır.

Katı atık üretiminde öncelikle, üretilen çöp miktarının azaltılması gerekmektedir. Ayrıca atığın kaynakta ayrıştırılarak toplamaya hazır hale getirilmesi için hanehalkının bilinçlendirilmesi ihtiyacı devam etmektedir. Ulusal düzeyde etkin bir katı atık yönetim sisteminin kurulmasına yönelik çalışmalar başlatılmıştır. Bu kapsamda evsel nitelikteki atıklar için Katı Atık Ana Planı tamamlanmış olup diğer atık türlerini de içeren Ulusal ve Bölgesel Atık Yönetim Planı çalışmaları devam etmektedir.

Belediyelerin kentsel altyapıya yönelik proje geliştirme, uygulama, izleme, değerlendirme ve finansman sağlama gibi konularda yaşadıkları darboğazlar da göz önüne alınarak gerekli teknik ve finansman desteği sağlaması amacıyla İller Bankasının yeniden yapılandırılması çalışmalarına devam edilmektedir.

2. Temel Amaç ve Hedefler

Sürdürülebilir kalkınma ilkeleri doğrultusunda, insan sağlığını, doğal kaynakları ve estetik değerleri korumak suretiyle yeterli çevresel koruma düzeyine erişilmesi yanında, yerleşim alanlarının temiz, güvenli ve yaşam kalitesi yüksek yerler haline getirilmesi temel amaçtır.

Yerleşim birimleri ve çevrelerinin oluşturulmasında fiziki planlama sistemi ile imar ve yapı kuralları; kaliteli çevre, uygulamada etkinlik, yetki dağılımı, denetim ve afete karşı dayanıklılık açılarından değerlendirilerek yeniden düzenlenecek, uygun arsa sunumu ve düzenli yapılaşmayı sağlayacak yöntem ve araçlar geliştirilecektir.

3. Politika Öncelikleri ve Tedbirler

Öncelik / Tedbir	Sorumlu Kuruluş	İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Öncelik 34. Çevre mevzuatının uygulanmasına yönelik yönetim, denetim ve uygulama kapasitesi geliştirilecektir.
Tedbir 79. Çevre mevzuatının uygulanması amacıyla ölçüm, izleme, denetim, kontrol ve raporlama altyapısına yönelik projelerin yürütülmesine devam edilecektir.	Çevre ve Orman Bakanlığı	Tarım ve Köyişleri Bak., Sanayi ve Ticaret Bak., Sağlık Bakanlığı, Yerel Yönetimler, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları	Aralık Sonu	Çevre mevzuatının AB Müktesebatı ile uyumu gözetilerek etkili bir şekilde uygulanması amacıyla başta su, hava, toprak olmak üzere doğayı korumaya ve kirliliği önlemeye yönelik kapasite geliştirme çalışmalarına devam edilecektir.
Öncelik 35. İklim değişikliği ile mücadele çalışmaları ülkemizin kalkınma öncelikleri ve artan nüfusun ihtiyaçları gözetilerek sürdürülecektir.
Tedbir 80. Hazırlanacak Ulusal İklim Değişikliği Stratejisiyle uyumlu Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı oluşturulacaktır.	Çevre ve Orman Bakanlığı	İklim Değişikliği Koordinasyon Kurulu Üyesi Kurumlar	Aralık Sonu	İklim değişikliği ile mücadele ve uyuma yönelik kurum ve kuruluşların ortak hareket etmelerini sağlayacak temel politikalar ve faaliyet alanları belirlenecektir.
Öncelik 36. Kentlerin yaşam standartları yükseltilecek ve sürdürülebilir kentsel gelişme sağlanacaktır.
Tedbir 81. Sürdürülebilir Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı tamamlanacaktır.	Bayındırlık ve İskan Bakanlığı	İçişleri Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, DPT, Belediyeler, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları	Haziran sonu	Strateji ve Eylem Planında sağlıklı, dengeli ve güvenli kentlerin oluşturulmasında hukuki, teknik ve idari sorunların çözümüne yönelik politikalar ve faaliyetler belirlenecektir.
Tedbir 82. Kentsel dönüşüm plan ve projelerine ilişkin esaslar belirlenecektir.	Bayındırlık ve İskan Bakanlığı	DPT, TOKİ, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Kentsel dönüşüm modelleri ve bunların finansmanına yönelik mevzuat çalışmaları sonuçlandırılacaktır.
Tedbir 83. Kentleşme ile ilgili merkezi düzeyde gerekli kurumsal ve hukuki altyapının geliştirilmesi ve denetim mekanizmalarının etkinleştirilmesine yönelik düzenlemeler yapılacaktır.	Bayındırlık ve İskan Bakanlığı	DPT, TOKİ, İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Merkezi düzeyde kentleşme ve konuta ilişkin yetki ve sorumluluklar tanımlanacak, mevzuat ve kurumsal yapı yeniden düzenlenecektir.
Öncelik 37. Su kaynaklarının etkin ve bütüncül yönetimine yönelik çalışmalar sürdürülecektir.
Tedbir 84. Su kaynaklarının etkin ve bütüncül yönetimine yönelik strateji ve eylem planı hazırlanacaktır.	Çevre ve Orman Bakanlığı	Dışişleri Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, DPT, DSİ, İller Bankası Genel Müdürlüğü	Aralık Sonu	Hukuki ve kurumsal olarak bütüncül su kaynakları yönetiminin, yer üstü ve yer altı su kaynaklarını kapsayacak şekilde düzenlenmesine yönelik strateji ve eylem planı oluşturulacaktır.
Öncelik 38. Katı atık yönetimi etkinleştirilecek, evsel nitelikli katı atık yönetimi bir bütün olarak değerlendirilecek, düzenli depolama yöntemi tercih edilecektir.
Tedbir 85. Katı atık yönetimi etkinleştirilecek ve evsel nitelikli katı atıkların bertarafında birlik modeline dayalı düzenli depolama yöntemi tercih edilecektir.	Çevre ve Orman Bakanlığı	İçişleri Bakanlığı, DPT, İller Bankası, Yerel Yönetimler	Aralık Sonu	Ulusal ve bölgesel düzeyde atık yönetim plan çalışmaları tamamlanacaktır. Katı atıkların kaynakta ayrıştırılarak, tekrar kullanım değerine sahip olanların ekonomiye kazandırılmasına yönelik kurumsal kapasite geliştirme ve halkın bilinçlendirilmesi çalışmaları sürdürülecektir.
Öncelik 39. Çevre korumaya yönelik kentsel altyapı hizmetlerinin planlaması, projelendirilmesi, gerçekleştirilmesi ve işletilmesinde belediyelerin kapasiteleri geliştirilecektir.
Tedbir 86. İller Bankası yeniden yapılandırılacaktır.	İller Bankası Gn.Md.	İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, DPT, Hazine Müsteşarlığı, BDDK, SPK	Aralık Sonu	İller Bankasının finansman yapısı, beşeri kaynakları ve kurumsal kapasitesi geliştirilerek yerel yönetimlerin AB mali yardımlarını ve diğer uluslararası kaynakla kullanabilmesini kolaylaştırmak amacıyla Bankanın teknik ve mali destek vermesi sağlanacaktır.
Tedbir 87. Belediyelerin kurumsal ve teknik kapasitelerinin artırılması için eğitim programları düzenlenecektir.	İller Bankası Gn. Md.	İçişleri Bakanlığı, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı, DPT, TODAİE, İlgili Belediyeler, Türkiye Belediyeler Birliği	Aralık Sonu	Belediyelerin ihtiyaç duyduğu alanlarda; mevcut tesislerinin daha etkin işletilebilmesi, mali yönetimlerinin güçlendirilmesi, kaynak planlaması ve önceliklendirme, kaliteli ve etkin hizmet sunumu gibi konularda eğitim verilecektir.