İKİNCİ BÖLÜM

B. İKİLİ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ

1. Mevcut Durum

Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları ile 1991 yılında başlayan ilişkilerimiz ülkemizin ve bölgenin orta ve uzun vadeli menfaatlerine uygun şekilde 2009 yılında da sürdürülmüştür.

Milli Eğitim Bakanlığının yürüttüğü Büyük Öğrenci Projesi kapsamında, Türk Cumhuriyetleri ile Türk ve Akraba Topluluklarından gelen öğrencilere, lisans ve yüksek lisans eğitimi verilmektedir. Bu kapsamda 692’si TÖMER’de Türkçe eğitim programlarına devam edenler olmak üzere toplamda 5.508 öğrenciye eğitim verilmektedir.

Türkiye-Gürcistan-Azerbaycan (Kars-Ahılkelek-Tiflis-Bakü) demiryolu projesinin yaklaşık 76 km’lik Türkiye tarafındaki kesiminin inşası için ilgili firmaya yer teslimi 2008 Mayıs ayında yapılmıştır. Projenin temel atma töreni, 24 Temmuz 2008 tarihinde, Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan cumhurbaşkanlarının katılımıyla, Kars’ta gerçekleştirilmiştir.

Türk Eximbank tarafından, Türk Cumhuriyetlerine yönelik kredi programları kapsamında, 1992-2007 döneminde 335 milyon ABD doları mal kredisi, 520 milyon ABD doları proje kredisi olmak üzere toplam 855 milyon ABD doları tutarında kredi kullandırılmıştır. 2008 yılında söz konusu ülkelere yönelik kredi programları kapsamında kredi kullandırılmadığı görülmektedir.

TABLO: V. - Türkiye’de Öğrenim Gören Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Öğrencileri (2009)

Ülke	TÖMER	Ön Lisans	Lisans	Yüksek Lisans	Doktora	Toplam
Azerbaycan	61	3	252	139	186	641
Kazakistan	106	22	189	122	41	483
Kırgızistan	64	35	308	149	68	624
Özbekistan	16		19	4		39
Türkmenistan	18		554	15	9	596
Diğer Asya	305	56	1 000	245	122	1 728
Balkanlar	122	74	1 030	132	39	1 397
TOPLAM	692	190	3 352	806	465	5 508

2008 yılında Türkiye’nin komşu ülkelere ihracatı 33,4 milyar ABD doları olup, toplam ihracatımız içindeki payı yüzde 25,4’tür. 2009 yılının ilk sekiz ayında komşu ülkelere yapılan ihracat geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 28 oranında azalarak, 17,8 milyar ABD dolarına gerilemiştir.

2008 yılında Türkiye’nin komşu ülkelerden ithalatı 58,7 milyar ABD doları olup, toplam ithalatımız içindeki payı yüzde 29’dur. 2009 yılının ilk sekiz ayında ithalat geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 92 oranında azalarak 22,2 milyar ABD doları olmuştur. İthalatımızın büyük bir bölümünü Rusya’dan yapılan petrol ve doğalgaz ithalatı oluşturmaktadır.

Türkiye’nin komşularıyla olan ticaretinin yapısı 2008 yılı verilerine göre incelendiğinde, Rusya’nın ihracatta yüzde 19 ithalatta yüzde 54 pay ile en önemli ticaret ortağı konumunda olduğu görülmektedir. İhracatta Rusya’yı, yüzde 12’şer pay ile Romanya ve Irak, ithalatta ise yüzde 14 pay ile İran ve yüzde 10 pay ile Ukrayna izlemektedir.

2008 yılında Türkiye’nin Türk Cumhuriyetlerine ihracatı 3,8 milyar ABD doları olup, toplam ihracatımız içindeki payı yüzde 2,8’dir. 2009 yılının ilk sekiz ayında ihracat geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 15 oranında azalarak, 2,1 milyar ABD dolarına gerilemiştir.

2008 yılında Türkiye’nin Türk Cumhuriyetlerinden ithalatı 4,3 milyar ABD doları olup, toplam ithalatımız içindeki payı yüzde 2,1’dir. 2009 yılının ilk sekiz ayında ithalat geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 50 oranında azalarak 1,7 milyar ABD doları olmuştur.

Türk Cumhuriyetlerine Türkiye’den 1992–2008 döneminde toplam 4,1 milyar ABD doları tutarında sermaye ihraç edilmiştir. En çok sermaye ihracı gerçekleşen ülkeler; Azerbaycan (yüzde 83), Kazakistan (yüzde 14), Türkmenistan (yüzde 1), Özbekistan (yüzde 1) ve Kırgızistan (yüzde 1) olmuştur. 2009 yılının ilk sekiz ayında ise bu ülkelere toplam 369,3 milyon ABD doları sermaye ihraç edilmiştir. Bu dönemde en çok sermaye ihracı gerçekleşen ülkeler ise 356,7 milyon ABD doları ile Özbekistan ve 10,6 milyon ABD doları ile Azerbaycan olmuştur.

2009 yılında Çek Cumhuriyeti ile Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması (YKTK) Anlaşması imzalanmış, Singapur, Romanya ve Katar ile imzalanan YKTK anlaşmaları yürürlüğe girmiştir. Türkiye ile çeşitli ülkeler arasında Karma Ekonomik Komisyon (KEK) toplantılarının düzenlenmesine ve KEK protokolleri imzalanmasına devam edilmiştir.

Komşumuz Suriye Arap Cumhuriyeti ile Bölgelerarası İşbirliği Programı uygulama çalışmaları kapsamı genişletilerek sürdürülmektedir.

Diğer bazı komşu ülke ve bölgelerin yanı sıra, komşu olmayan diğer ülkeler ile, bölgelerarası veya ikili işbirliği programlarının başlatılmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir.

Komşu ve çevre ülkelerle ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki ikili ilişkilerimizin geliştirilmesi ve bu gelişmelerle ilgili olarak kamu ve özel sektörün bilgilendirilmesi amacıyla ülke raporları hazırlanmasına 2009 yılında da devam edilmiştir.

2. Temel Amaç ve Hedefler

Türk Cumhuriyetleri ile her alanda ilişkilerimizin ve işbirliğinin geliştirilmesi amacıyla başlatılan çalışmalara daha etkin bir idari koordinasyon sağlanarak devam edilecektir.

Türk Cumhuriyetleri ile KEK toplantılarının gerçekleştirilmesine, ticari ve ekonomik ilişkilerin en üst seviyeye çıkarılmasına çalışılacaktır.

Ayrıca, ulaştırma, haberleşme, televizyon yayını, bankacılık, müteahhitlik, tarım, madencilik gibi ekonomik ve kültürel faaliyetlerin yürütülmesinde altyapıya yönelik programlara özel önem verilecektir.

Komşu ülkelerle uygulanan sınır ötesi işbirliği programlarından elde edilen deneyimler ışığında, Türk Cumhuriyetleri ile Ortak Bölgesel İşbirliği Programları uygulanması hedeflenmektedir.

Suriye Arap Cumhuriyeti ve diğer bazı komşu ülke ve bölgelerin yanı sıra, komşu olmayan diğer ülkelerle bölgelerarası veya ikili işbirliği programları kapsamında yapılacak çalışmalarda, kamu kurum ve kuruluşları ile STK’lar ve ilgili girişimciler arasında işbirliği yapılacaktır.

Türkiye ile diğer ülkeler arasında KEK toplantılarının gerçekleştirilmesi, YKTK Anlaşmalarının ve gümrük birliği yükümlülüklerimizle uyumlu bir şekilde Serbest Ticaret Anlaşmalarının (STA) imzalanması için gerekli çalışmalar yapılacaktır.

3. Politika Öncelikleri ve Tedbirler

Öncelik/Tedbir	Sorumlu Kuruluş	İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Öncelik 122. Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında; kültürel, ekonomik, sosyal ve diğer alanlarda işbirliği programları devam edecektir.
Tedbir 285. Türk Cumhuriyetleri ve Avrasya ülkelerine yönelik faaliyetler geliştirilecektir.	TİKA	İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları	Yıl Boyunca	Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye’nin ilişkileri, belirli bir plan ve program dahilinde, ekonomik, sosyal, kültürel vb. alanlarda gerçekleştirilecek faaliyetlerle sürdürülecektir.
Tedbir 286. Türkiye ve Suriye arasındaki Bölgelerarası İşbirliği Programının kapsamı genişletilecektir.	DPT	İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları, STK’lar	Yıl Boyunca	Kamu kurum ve kuruluşları ile STK’lar ve ilgili girişimcilerle işbirliği tesis edilecektir. Programın coğrafi kapsamı yeni illerin dahil edilmesiyle genişletilecektir.

C. TEKNİK İŞBİRLİĞİ

1. Mevcut Durum

Türkiye’nin OECD bünyesinde 23 üyesi bulunan Kalkınma Yardımları Komitesindeki (DAC) gözlemci statüsü devam etmektedir. 2007 yılında 602 milyon ABD doları olan Türkiye’nin Resmi Kalkınma Yardımları (RKY), 2008 yılında 780 milyon ABD dolarına yükselmiştir. Türkiye’nin 2007 yılında yüzde 0,09 olan RKY/GSYH oranı, 2008 yılında yüzde 0,1’e yükselmiştir.

TABLO: V. - Türkiye'nin Resmi Kalkınma Yardımları

	2004	2005	2006	2007	2008
Resmi Kalk. Yard. (Milyon ABD Doları)	339	601	714	602	780
Resmi Kalk. Yard. / GSYH (Yüzde)	0,08	0,12	0,13	0,09	0,1

Kaynak: TİKA

Türkiye’nin RKY miktarı yıllar itibarıyla artmakla birlikte, yardımların niteliğinin geliştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir. Türkiye’nin gelişmekte olan ülkelere yaptığı RKY’nin orta ve uzun vadeli stratejilere dayanması ve program bazlı gerçekleştirilmesi gerekliliği de sürmektedir. Son yıllarda kalkınma yardımları alanında TİKA’nın Kalkınma Yardımları Kapasitesi Programı (KAP) benzeri uygulamaları ile kurumlar arası eşgüdüm iyileşmekle beraber, geliştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir. Kalkınma yardımlarının sunumunda kullanılması mümkün olan uzman envanteriyle ilgili çalışmalar UNDP desteğiyle devam etmektedir.

Türkiye’nin yardım sağladığı ülkelerdeki ihtiyaçların ve taleplerin, tarihi ve kültürel nedenlerin de etkisiyle çeşitlilik göstermesi, Türkiye’nin kalkınma yardımlarının diğer OECD ülkeleriyle mukayese edildiğinde sektörel olarak çok daha fazla çeşitlilik göstermesine neden olmaktadır. Kalkınma yardımları konusunda ana uygulayıcı kuruluş olan TİKA’nın uygulayacağı kalkınma projelerinde önceliklendirme yapmasına ve belirli alanlara odaklanmasına ihtiyaç olduğu görülmektedir.

2008 yılı rakamlarına göre Türkiye’nin bütün bölgelere yönelik kalkınma yardımları artış göstermektedir. Kafkaslar ve Merkez Asya 445,4 milyon ABD Doları ile en çok kalkınma yardımı alan bölgedir. Son yıllarda önemi artan Afrika’ya yönelik yardımlarda 2008 yılında yüzde 67 artış gerçekleşmiş ve Afrika’ya yapılan RKY 51,7 milyon ABD Dolarına ulaşmıştır.

2008 yılında Türkiye’nin en çok RKY yaptığı ülke 141,9 milyon ABD Doları ile Afganistan olmuştur. İkinci 84,3 milyon ABD Doları ile Pakistan olurken, Kazakistan 61,5 milyon ABD Doları ile üçüncü sırada yer almıştır. Türkiye, 2008 yılında OECD’nin kalkınma yardımı alan ülkeler listesinde yer alan 131 ülkeye yardımda bulunmuştur. Türkiye’nin teknik yardım kuruluşu TİKA’nın 2009 yılı Eylül ayı itibariyle 20 ülkede 23 Program Koordinasyon Ofisi bulunmaktadır.

2008 yılında en çok RKY gerçekleştiren kurum Milli Eğitim Bakanlığıdır. Türkiye’nin RKY’sinin yüzde 18,7’si MEB tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu oran 2007 yılında yüzde 34’tür. TİKA kalkınma yardımları içindeki payını artırmaya devam etmektedir. TİKA’nın Toplam RKY içinde 2007 yılında yüzde 12 olan payı, 2008 yılında yüzde 16,1 olmuştur. En fazla RKY yapan üçüncü kurum yüzde 15,6 ile Emniyet Genel Müdürlüğüdür.

TİKA, 2008 yılında kaynaklarının yüzde 80’ini az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde sosyal altyapı ve hizmetler sektöründe yürütmekte olduğu projelere ayırmış ve Birleşmiş Milletler’in (BM) Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşma amacına uyumlu bir yaklaşım sergilemiştir. Söz konusu kaynakların yüzde 11’inin ise ekonomik altyapı ve hizmetler sektöründe kullanıldığı görülmektedir. 2008 yılında ayrıca, diğer teknik işbirliği ve uluslararası kalkınma kuruluşları ile işbirliğini sürdürme ve ortak proje uygulama amacına uygun olarak, Birleşmiş Milletler Sınai İşbirliği Teşkilatı (UNIDO), İslam Kalkınma Bankası (IDB) ile işbirliği anlaşmaları ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Türkiye Ofisi ile bir proje anlaşması imzalanmıştır.

2009 yılında başta UNDP olmak üzere BM kuruluşlarının desteğiyle Türkiye’de 71 adet teknik işbirliği projesi uygulanmıştır. Bu projelerde temel faaliyet alanları cinsiyet eşitliği, çevre, iyi yönetişimin sağlanması, yoksullukla mücadele, anne ve çocuk sağlığının iyileştirilmesi, çocukların ve gençlerin konumunun güçlendirilmesi ve program uygulama kapasitesinin geliştirilmesi gibi konular olmuştur.

2009 yılı itibarıyla Almanya ile gerçekleştirilen teknik işbirliği kapsamında 4 adet proje uygulanmaktadır. Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) desteğiyle uygulanmasına devam edilen teknik işbirliği projesi sayısı 7’dir.

2009 yılında ikili teknik işbirliği kapsamında Türkiye’ye 152 adet kısa dönemli kurs tahsis edilmiştir. Bu eğitimlerin 46’sı Hindistan, 42’si Japonya, 40’ı Singapur, 24’ü Malezya tarafından tahsis edilmiştir.

2. Temel Amaç ve Hedefler

Ülkemizin yaptığı kalkınma yardımlarında, Orta Asya, Balkanlar ve Afrikada yer alan ülkeler başta olmak üzere az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarına, bu ülkelerin ihtiyaçlarını, ülkemizin uzmanlaştığı alanları ve dış politika önceliklerini gözeten bir anlayışla, katkı sağlanacaktır. Güney-Güney işbirliği kapsamında, kamu kurumlarımızın öncülüğünde gelişmekte olan ülkelerle ortak çalışmalar yürütülecektir.

Uluslararası teknik işbirliği faaliyetlerine gönüllü kuruluşların ve özel teşebbüsün katılımı teşvik edilecek, bu alandaki faaliyetlere ilişkin bilgi ve veriler sistemli bir şekilde tutulacaktır.

Türk uzmanların uluslararası kuruluşlarda ve projelerde belirli sürelerle istihdam edilmesine ilişkin çabalar sürdürülecektir.

3. Politika Öncelikleri ve Tedbirler

Öncelik/Tedbir	Sorumlu Kuruluş	İşbirliği Yapılacak Kuruluşlar	Süre	Yapılacak İşlem ve Açıklama
Öncelik 123. Türkiye’nin yaptığı kalkınma yardımlarının niteliği ve kurumlar arası koordinasyonu geliştirilecektir.
Tedbir 287. Türkiye’nin gelişmekte olan ülkelere yaptığı yardımlar için ulusal öncelikler ve ülkelerin ihtiyaçları dikkate alınarak orta ve uzun vadeli stratejiler geliştirilecektir.	TİKA	Dışişleri Bakanlığı, DPT, Hazine Müsteşarlığı	Aralık Sonu	Kalkınma yardımları ülke özelinde, program bazlı ve ulusal dış politika öncelikleri dikkate alınarak gerçekleştirilecektir. Kalkınma yardımları ile ilgili kurumların katılımıyla koordinasyonu iyileştirici mekanizmalar oluşturulacaktır. Kalkınma Yardımlarının Paris Bildirgesi ve Binyıl Kalkınma Hedefleri ile uyumu geliştirilecektir. TİKA Teşkilat Kanununun, yapılacak değişiklik ile ortaya çıkan ihtiyaçlara cevap vermesi sağlanacaktır.
Tedbir 288. Türkiye’nin teknik yardım kapasitesinin belirlenmesi ve bu kapasitenin etkinlik değerlendirmesine yönelik çalışma tamamlanacaktır.	TİKA	Dışişleri Bakanlığı, DPT, Hazine Müsteşarlığı	Aralık Sonu	Ülkemizin teknik yardım kapasitesinin dış politika hedeflerine uygun olarak etkin bir şekilde kullanılması ve bu süreci takiben etkinlik değerlendirmesinin yapılması hedeflenmektedir. Bu kapsamda Türkiye’nin teknik işbirliği faaliyetlerinde görev alacak uzmanlara yönelik bilgi bankası oluşturulacaktır.
Tedbir 289. Kalkınma yardımları konusunda uygulayıcı kuruluşların kapasitesi artırılacaktır.	TİKA	İlgili Kamu Kurum ve Kuruluşları	Yıl Boyunca	Kalkınma yardımlarının üst düzeyde sektörel uzmanlık gerektiren uygulamalarında ilgili sektörel kuruluşların katılımı TİKA’nın koordinasyonunda artırılacak, bu amaçla söz konusu kuruluşlara yönelik eğitim programları gerçekleştirilecektir.
Tedbir 290. Dış Yardım Yasa Tasarısı ile ilgili çalışmalar sonuçlandırılacaktır.	Dışişleri Bakanlığı	Maliye Bakanlığı, DPT, Hazine Müsteşarlığı, TİKA	Aralık Sonu	Kalkınma yardımları alanındaki yasal sorunları gidermeye ve kurumlar arası koordinasyonu iyileştirmeye yönelik Dış Yardım Yasa Tasarısı TBMM’ye sevkedilecektir.
Öncelik 124. Türkiye’nin aldığı kalkınma yardımlarıyla ilgili olarak kapasite geliştirmeye ağırlık verilecektir.
Tedbir 291. BM Kuruluşlarıyla yapılan işbirliğinde Türkiye’nin ihtiyaçları doğrultusunda odaklanma sağlanacaktır.	DPT	Dışişleri Bakanlığı, İlgili kamu kurum ve kuruluşları	Aralık Sonu	BM Kuruluşlarının 2011-2015 dönemi ülke programları hazırlıklarında ilgili kuruluşların katılımıyla BM uzmanlığına ihtiyaç duyulan alanlar belirlenecektir. Bu öncelikler çerçevesinde belirlenen alanlarda ulusal ve uluslararası düzeyde kapasite artırımına ve bu kapsamda insan kaynaklarının geliştirilmesine yoğunlaşılacaktır.
Tedbir 292. Teknik ve mali işbirliği projeleri kapsamında eğitim alan kamu personeline yönelik envanter çalışması yapılacaktır.	Devlet Personel Başkanlığı	Başbakanlık, Dışişleri Bakanlığı, DPT, ABGS	Aralık Sonu	Yurtdışına kısa süreli eğitim programlarına gönderilen ya da yurtiçinde uluslararası kuruluşlar tarafından sağlanan eğitimlere katılan kamu personeline yönelik envanter kaydı toplanacak ve düzenli olarak bu kaydın tutulduğu bir sistem oluşturulacaktır.

1 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2009

2 a.g.e

3 IMF, Kamu Finansmanı Görünümü Raporu, Temmuz 2009

4 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2009

5 IMF, Kamu Finansmanı Görünümü Raporu, Temmuz 2009

6 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Nisan 2009

7 IMF, Küresel Ekonomik Görünüm Raporu, Ekim 2009