İKİNCİ Kİtab 1917-ci ildə Bİr neçƏ SÖZ
Yüklə 0,99 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İKİNCİ HİSSƏ I
39 Şəhərdə yer olmadığı üçün Rüstəmbəy anbarı kənddə saxlayırdı. Kənd yaxındı; zatən at və araba olduğu üçün çətinlik çəkilmirdi. Rüstəmbəy yavaş-yavaş yürüyərək kəndə çatdı. Kənd vuruşmalar görmədiyi üçün salamat qalmışdı. Küləş taxtapuşları Çin üslubunu andırırdı; karnizlərin ucları yarımdairə təşkil edərək yuxarıya doğru qalxmışdı. Kəndin kilsəsi də eyni üslubda idi. Rüstəmbəyə kənddə rast gələn rusinlər salam verərək, tənbəl addımlarla uzaqlaşırdı. Qadın gözə az çarpırdı; görünür qaçıb dağılmışdı; çünki əsgər kecən yerdə heç bir qız və qadın özlərini kişilərin təcavüzündən saxlamağa qadir deyildi. Cəbhə məntəqəsində qalanların əksəri əxlaqən pozulmuş və fəna xəstəliklərə tutulmuşdu. Rüstəmbəy bir daxmanın qapısına yanaşıb açdı. İçəridə oturan iki ləzgi Rüstəmbəyi görcək dik qalxdı. Rüstəmbəy:
Anbar müdiri Məhəmməd və köməkçisi Ömər oturmağa cəsarət etməyib bir neçə saniyə ayaq üstə qaldılar; yalnız Rüstəmbəyin təklifindən sonra oturdular. Məhəmməd ortaboylu, dolğun, təqribən qırx beş yaşlı bir kişi idi. Ömər uzunboylu və arıqdı; Məhəmməddən gəncdi. İkisi də milli libasda idi. Ağa, çay buyurun, deyə Məhəmməd çay təklif etdi və dişləmə qəndi qoydu. Masanın üstündə yavan çörək, çay və xırda doğranmış qənddən başqa bir şey yoxdu. Rüstəmbəy buna diqqət verərək:
Rüstəmbəy təkrar:
Ömər durub qızararaq, bir qab yağ və qənd gətirdi. Rüstəmbəy hərəsinin stokanına bir parça qənd saldı:
Ləzgilərin ikisi də məmnun təbəssümlə gah Rüstəmbəyin üzünə, gah yerə baxırdılar. Bunların bu qədər utancaq və düz olduqları Rüstəmbəyi bir az darıldırdı. "Bu qədar ifrata varmaq olarmı?" - deyə Rüstəmbəy öz-özünə düşünürdü. "Doyunca yeməyə belə cəsarət etmirdilər. Halbuki bunlardan əvvəl sklada qoyulanlar nə qədər mal oğurlamışdılar... Hər halda, zəmanə hərəkətinə bənzəmir..." Rüstəmbəy:
Məhəmmədin mütəvaze ifadəsi Rüstəmbəyi mütəəssir etdi. Bunların acizliyi ürəyini kədərlərlə doldurdu. Qəti bir səslə:
Ləzgilər yavaş səslə dəfələrlə razılıq etdilər. Rüstəmbəy də etdiyi hərəkətindən fərəhlənərək, mənəvi həzz duydu. Sonra anbarı dolaşaraq cürbəcür əmrlər verib çıxdı. Məhəmməd onu kəndin sonuna qədər təşyi etdi. 40 Nahardan sonra Vanya ilə Rüstəmbəy otaqlarına çəkildilər. Rüstəmbəy çarpayısının üzərinə uzanıb, Mopassanın hekayələrini əlinə götürdü. Mopassan Rüstəmbəyin sevdiyi yazıçılardan biri idi. Vanya otaqda gəzinirdi, tərəddüd içində idi. Evdə qalmaq niyyəti olmadığı bəlli idi. Rüstəmbəyə tərəf çönərək;
Vanya təkrar:
Vanyanın sözləri Rüstəmbəyi qane etmirdi - o bu sözləri istehzalı təbəssümlə qarşılayirdısa da, Vanya danışığına davam edirdi:
Rüstəmbəy Mopassanı kənara qoydu.
Vanya qeyzlə:
Rüstəmbəy onun sözlərini kəsərək:
Vanya səsini alçaldaraq:
Vanya cavab vermədi və "istefa" sözündən məmnun olan kimi göründü. İKİNCİ HİSSƏ I Rüstəmbəy sabah qatarı ilə Kiyevə gəldi. Ternopolda bir axşam qalıb, məzuniyyətə icazə almışdı. Artıq bir ay istirahət edə bilərdi. Bələdiyyə idarəsinin arxasında xırda bir oteldə yerləşib, yaxın qəhvəxanalardan birinə getdi. Burası adamla dolu idi - masaların ətrafinda oturanlardan başqa, bir çoxu ayaq üstə duraraq bərkdən danışırdı; mövzuları həp ticarətdən idi şəkər, un, sabun, gön sözləri tez-tez təkrar olunurdu. Qəhvəxana adətən bir bursa şəkli almışdı. Rüstəmbəy qəhvəxananın tüstülü havasından dilgir olaraq, gəldiyinə də peşman oldu. Lakin geri dönməyə də ərindi, bir masanın kənarında duraraq, südlü qəhvə ismarladı. Qarson ancaq beş dəqiqədən sonra gətirə bildi. Rüstəmbəy cəld içib çıxdı. Hava gözəldi; kəstanə çiçəklərinin qoxusu insanı məst edirdi. Cəbhədən xilas olmuş Rüstəmbəy asudəliyini duyaraq sevinir, eyni zamanda da nərəyə gedəcəyini, nə cür vaxt keçirəcəyini də bilmirdi. Kreşşalikə çatdı. Nəzərini ilk cəlb edən Stolıpinin abidəsi oldu: sabiq baş nazirin heykəlini qaldırıb, pyedestalın yanına yıxmışdılar. "Sizə böyük sarsıntılar lazım, bizə böyük Rusiya lazımdır", - deyə yazılan sözlər hələ pyedestaldan silinməmişdi. Abidənin ətrafına beş-on adam toplanıb, abidə pilləkənlərinin yuxarısında duran və şapkasının kokardını qırmızı şilə ilə örtən bir zabitin nitqini dinləyirdi. Rüstəmbəy də maraqlandı - abidəyə yaxınlaşıb, qulaq asdı. Zabit məzuniyyətdən dönüb cəbhəyə gedirmiş, inqilab ordusuna fədakarlıqla xidmət edəcəyini vəd edirdi. Rüstəmbəy gülümsünərək, abidədən uzaqlaşdı. Mağazaların ağzında qutular qoyulmuş və üzərində: "Qəzetəni oxuduqdan sonra buraya salın, qəhrəman ordumuza lazımdır", - deyə yazılmışdı. Bütün gördükləri Rüstəmbəy üçün yeni idi - şəhərdən çoxdan çıxmışdı. İki il əvvəl olduğu kimi, hər yer hərbi əlbəsəli adamlarla dolu idi; sivil libasa az təsadüf olunurdu. Gözəl geyimli qadınların sayı bəlkə bir az da artmışdı. İqtisadi böhrana baxmayaraq, həyat coşub-daşmada idi. Rüstəmbəy Nikolay küçəsinə çatdı, dayandı. Buradakı meyvə mağazası sahibi İmranı xatırladı. Türk tələbələrinin həmişə İmranın mağazasına toplandığını bilirdi. Nikolay küçəsinə dönüb, dördüncü nömrəli mağazaya girdi. Onu ucaboylu, qırmızıyanaq, başının yanları ağarmış bir gənc gülə-gülə qarşıladı:
İmran diqqətini müştəridən ayırmayaraq başını tərpətdi. Rüstəmbəy xırda qapıdan mağazanın arxa tərəfinə keçdi. Kirli bir koridorun sol tərəfindəki qapını tıqqıldatdı. İçəridən rusca:
Rüstəmbəy içəri girdi, yarımişıq, kirli, rütubət qoxulu bir otaqda paslı çarpayıdan bir gənc qalxdı. Rüstəmbəyi görcək iri burnu üzünə yayıldı. Çapıq kimi yanaqlarını parçalayan iki qırış bir az da dərinləşdi və tənəli qaşları yuxarı qalxaraq:
Səftər qaşlarını hələ təbii yerinə endirməyib, solğun yorğanını atıb, ayaqlarını çarpayıdan aşağı salladı. Paltarını geyinərək:
Rüstəmbəy:
Səftər geyindi, koridora çıxdı. Bir az sonra üzünü yuduğu divardan asma yuyuncağın cingiltisindən bəlli oldu. Rüstəmbəy gözlərini gəzdirərək otağa tamaşa edirdi hər yer kir və toz içində idi; öldürülmüş taxtabitilərin qanı solğun şpaleri ləkələmişdi; künclərdəki qurumlardan milçək ölüləri asılmışdı... Bura tam bir "musurman" mənzili idi. 2 Səftər Veylabad tacirlərindən Bikef İbadın oğlu idi. Bikef İbad şəhərdə xeyrə-şərə yaramayan, fərdi həyat sürən bir adamdı. Onun nə evdə, nə də dışarıda şad bir halını görən olmamışdı; gülmək məfhumu ona yabançı idi. Az danışar və yavaş danışar. Verilən salama belə yalnız dodaqlarının tərpənməsi ilə cavab verərdi. Ticarət üsulu da tühaf idi - kimsə ilə şərik olmanı sevməz, bankla əlaqədə bulunmaz və varidatını da özündən başqa kimsə bilməzdi. Arvadı və uşaqları belə onun işlərindən xəbərsizdi. Səftəri gimnaziyaya vermişdi, ondan heç bir şey əsirgəmirdi, lakin ticarətin sirlərinə vaqif etməkdən çəkinirdi. Bir gün Bikef İbad iflas etdi. Borcluların əlindən şəhəri tərk etmək məcburiyyətində bulundu. Xokənddən xəbəri gəldi. Orada bir rus qadını ilə evləndiyi duyuldu. Veylabaddakı ailəsi başsız qaldı. Onlara məktub belə yazmamağa başladı. Səftər gimnaziyanı bitirib. Kiyevə gəldi və əqrabalıq həsəbilə İmranın mağazasının arxasında yerləşdi. Bu dar otaqda Səftər, mağaza qarsonu və İmran dörd il bir yerdə yaşamışdılar. Əvvəllər çarpayıda İmran, pəncərənin önündəki batıq taxtda Səftər və döşəmənin üzərində də qarson yatardı. Bir il əvvəl İmran başqa bir mənzil tapıb çıxmış və çarpayı Səftərə qalmışdı... Səftər üzünün suyu süzələnərək içəri girdi və çarpayının başına atılmış kirli havlını götürüb qurulandı.
Rüstəmbəy:
İmranın sözlərinə cavab olaraq Səftər koridora çıxdı, samovarı püflədiyi eşidildi. Çox çəkmədi içəri çirkdən göyərmiş yanı batıq bir samovar gəldi. İmran komodun qutusundan bir az çörək və çatlaq boşqabda bir az saralmış pendir çıxarıb masanın üstünə qoydu. Səftər çay tökdü. Masanın ətrafına yığıldılar. İmran çıxıb mağazadakı qarsona bir şeylər tapşırıb, yenə döndü. Çay əsnasında Rüstəmbəy tələbələri birbəbir soruşdu. Mir Cəfərin də burada olduğunu öyrəndi. Bütün mitinqlərdə nitq söylədiyini dedilər. Bir həftə əvvəl Çingiz Fatma xanımla Qafqaza getmişmiş... Qapı cırıltı ilə açıldı. İçəri didik bığlı, sallaq dodaqlı, əyribel bir adam girdi. Əynində boğazınadək düyməli, uzunqol bir geyməsi, uzun çəkməsinin üstünə qırış-qırış toplanmış bir şalvarı vardı; çəkməsi, görünür, aylardan bəri silinməmişdi; dörd-beş gündən bəri qırxılmamış üzündən kəsalət yağırdı. Döşündə darülfunun nişanı vardı. Rüstəmbəyi görcək iri ağzını açıb, kirli dişlərini göstərərək:
Rüstəmbəy yerindən qalxmayaraq:
İmran Cabbarın başına qapaz salıb, Rüstəmbəyə tərəf yönəldi:
Səftər İmranın sözlərini kəsərək:
Rüstəmbəy:
Cabbar daha da hiddətləndi:
Səftər yenə qaşlarını qaldırdı:
3 Axşam Rüstəmbəy Xəlilin görüşünə getdi. Xəlil təhsilini qurtarıb vətənə dönmədən əvvəl bir-iki aylıq vaxtını kefə həsr etməyi qət etmişdi. Rüstəmbəy Xəlilin yanında ortaboy, çəlimsiz və tühaf bir qız gördü. Xəlil gülümsünərək:
Rüstəmbəy zarafatla:
Xəlil iftixarla:
İkisi də güldü. Sonra Xəlil papiros yandırıb, ayağını ayağının üstünə qoydu;
Xəlilin son sözləri Rüstəmbəy üçün böyük bir mövzu idi. Mülahizə yürütməyə həvəsləndi;
Xəlil sözlərini bitirib düşündü, fikirli gözləri oynamağa başladı, sanki bir sözlər söyləmək istəyirdi; bir də ciddi bir səslə:
Rüstəmbəy cavab vermədən əvvəl bir az düşündü və samovar gətirən qızla bərabər içəri girən Tanyanı süzərək:
Rüstəmbəy gülərək:
Xəlil "məkruh" sözünü anlamadı. Rüstəmbəy izah etdi:
Türkcə savadsız, türklük və islamiyyətə yabançı olan Xəlil indiyə qədər eşitmədiyi "məkruh" məsələlərindən çox xoşlandı və güldü. Tatyana çay masasını düzəltdi. Rüstəmbəyə çay təklif etdi. Tatyananın xatirəsi üçün indiyə qədər yarı rus, yarı türkcə danışmaq tamamilə ruscaya çevrildi. Rüstəmbəy şəkər əvəzinə masaya qoyulan konfetə baxaraq:
Tatyana Rüstəmbəyə cavab vermədi, Tərki-dünya kimi, heç bir şeylə əlaqədar deyil kimi görünürdü. Çay da içmədi, yenə qutusunu pəncərədən götürüb qucağına aldı. Xəlil təkrar əvvəlki mövzuya döndü:
Rüstəmbəy çay istəkanını nəlbəkidə fırlayaraq:
Rüstəmbəy bu "üsuldan" xoşlandı:
4 Rüstəmbəy Xəlillə Qulamrzagilə gedərkən ön tərəfdən gələn tramvay nəzərini cəlb etdi: vaqonlar ağzına qədər dolu idi. Pilləkənlərdən belə əsgər libaslı adamlar sallanmışdı. Birdən bir adam pilləkəndən atılıb qaçmağa başladı. Bunu mütəaqib bir ayrısı da sıçrayıb:
Xalq tökülüb cibgiri əhatə etməyə başladı. Oğruya ilk yanaşan birisi ona bir şapalaq çəkdi. Bu bir siqnal oldu: hər tərəfdən cibgirə yumruq döşəndi. Rüstəmbəy bir dəqiqədə yüzlərcə adamın bir nöqtəyə toplanıb, cibgiri cəzalandırmasını görərək, qara camaatın nə böyük dəhşət təşkil etdiyini ilk dəfə olaraq duydu. Ayaqlar altında bir torba döyülmüş ət şəkli alan meyitin yerlə süründürülməsi onda ikrah edilən bir qorxu doğurdu. Həyəcan içində Xəlilin qoluna girib, sözünə davam edərək:
Xəlil gülə-gülə:
Uzaqda böyük bir izdiham gözlərinə çarpdı. Birisi yüksək bir yerə çıxıb qollarını ölcə-ölçə nitq söyləyirdi. Küçələrdə aşıb-daşan adamların arasından tühaf bir qorxu ilə keçib, sola dondü. Çal papaqlarına sarı-mavi lentlər yapışılmış bir Ukrayna bölüyü gəlirdi. Ön tərəfdə gedən əsgər şair Şevçenkonun uzun payaya bağlanmış rəsmini aparırdı. Həyəcanlı ağızlardan qopan milli şərqi Rüstəmbəyin bir az əvvəl keçirdiyi dəhşəti dağıtmağa başladı. Milli muxtariyyət məfkurəsi onu qaplayaraq, qanadlandırırdı. 5 Rüstəmbəylə Xəlil pəncərələri həyətə açılan geniş bir otağa girdikdə oradakılar onları xoş bir təbəssümlə qarşıladılar. Qulamrza:
Rüstəmbəy Mir Cəfərlə bir məktəbdə oxumuş və bir sinifdə oturmuşdu. Uzun müddət dost keçinmişdilər. Ali təhsil üçün hərəsi başqa-başqa şəhərlərə getmişdi. Bir il sonra Mir Cəfər vərəm xəstəliyinə tutularaq məktəbdən ayrılmaq məcburiyyətində bulunmuşdu. İki il dərs deyərək, Krımda özünə müalicə etdirmiş, sonra təhsilin davamı üçün Kiyevə gəlmişdi. Rüstəmbəyin vaxtında qurtarıb qulluğa girməsi ondakı həsədə səbəb olmuşdu. Rüstəmbəy məsələni anladı və yoldaşının münasibətsiz hərəkətinə qarşı laqeyd davranaraq, çəkilib kənarda oturdu. Vəlibəy özünəməxsus mehribançılıqla Rüstəmbəyə tərəf yönəlib:
Rüstəmbəy bir az düşünüb tərəddüd içində:
Vəlibəy bir sirr kimi pıçıldadı:
Vəlibəy yoğun bığlarını tumarlayaraq:
Rüstəmbəy qayət ciddi:
Vəlibəy yenə qırıq-qırıq gülərək:
Bu əsnada qapı açıldı. Cabbar gəldi. Salamına soyuq cavab alıb, bir tərəfdə oturdu. Mir Cəfər onu nifrətəngiz bir nəzərdən keçirdi. Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|