İKİNCİ Kİtab 1917-ci ildə Bİr neçƏ SÖZ
Yüklə 0,99 Mb.
|
15 Xalqlar nümayəndələri nitqlər söyləməyə davam edirdilər. Hər nitq mənsub olduğu xalqın istibdaddan çəkdiklərini, dərd və tələblərini müəssir bir dillə anladırdı. Ukraynalılar min altı yüz əlli dördüncü ildə Rusiya ilə bağladıqları ittifaq müahidəsinin ləğv edilməsini, gürcülər 1783 müahidəsinin pozulub Gürcüstanın əsarətə düşməsini, tatarlar istiqlaliyyətlərinin məhvini, xalqların sürgün edilməsini, zorla xristianlığa çevrilmələrini; yəhudilər heç bir haqqa malik olmayıb, istədikləri yerdə belə yaşaya bilmədiklərini söyləyərək, çar idarəsinə qarşı küfrlər yağdırırdılar. İnqilabdan doğan Kerenski hökuməti də hücumdan xilas ola bilmirdi, xalqlar muxtariyyətinə xor baxdığı üçün çar ilə bərabər söyülürdü. Həyəcanlı dodaqlardan qopan hər bir nitq nalə və gizli göz yaşları saçırdı və hər bir vəkil də milli yaralarının sağalmasını Rusiyanın federativ şəkildə qurulmasında görürdü. Krım vəkillərindən başı sırmalı, qalpaqlı bir qadının çıxışı serəkli alqışlarla qarşılandı; əsarət zəncirini qıran bu qadın hamının rəğbətini qazandı... Azərilərdən hələ kimsə danışmamışdı. Xitabət kürsüsünə ilk çıxan Rüstəmbəy oldu. Rüstəmbəy nitqinə uzun bir tarixi müqəddimə yapdı. İvan Qroznı zamanından bəri türk, tatar aləminə qarşı yürüdülən siyasəti açıq və aydın surətdə söyləyərək, çar və ortodoks kilsəsinin müsəlmanlara qarşı yapdığı rəzalət və zorbalıqları anlatdı. Dinin, dilin, ənənə və milli xüsusiyyətlərin çar höküməti tərəfındən təqib olunduğunu bildirdi. Nəhayət, azərilərin bir çox hüquqdan məhrum olmalarını bəyan etdi. Axırda "milli hərəkatların böyük rəhbərləri olan ukraynalılara" təşəkkür edərək nitqinə xitam verdi. Gurultulu alqış arasında enib yerinə gəldi. Yanında oturan Vəlibəy onu xoş təbəssümlə qarşılayaraq, əlini sıxdı:
Rüstəmbəy cavabında ona tərəf əyilərək:
Bu əsnada tənəffüs elan edildi. Hər kəs qalxıb foyeyə çıxmağa başladı. Vəlibəy Rüstəmbəyin qoluna girib, bufetə apardı. Bir az sonra, Şirin də onlara yanaşdı. Şirinin sədarətə keçməsi onun qürurunu bir qat daha artırmışdı; eyni zamanda qüruruna bir qədər həsəd qarışan kimi idi. Rüstəmbəyin bugünkü müvəffəqiyyəti onun ruhunu bulandırmışdı. Odur ki, Vəlibəylə Rüstəmbəyin zarafatlaşaraq, səmimi gülüşmələri onun dodaqlarında yalnız sönük bir təbəssüm vücuda gətirə bilirdi. 16 Rüstəmbəy birdən ciddi bir səslə:
Şirin bir az düşünərək avtoritetli bir səslə:
Rüstəmbəy ağzını burdu:
Şirin yenə işə vaqif bir adam kimi:
Rüstəmbəy qəti:
Şirin yenə düşündü, yaxasını düzəldərək:
Vəlibəy:
Rüstəmbəy gülə-gülə:
Şirin qızardı:
17 Sentyabrın on dördündə xalqlar qurultayı bitdi və vəkillər "Xalqlar şurası" adlı daimi bir təşkilat qurub dağıldı. Rüstəmbəy bu şuranın üzvü olaraq Kiyevdə qaldı. Yenə Rüstəmbəy üçün adi bir həyat başlandı. Milli komitənin həftədə bir iclası olur, Ukrayna hökuməti və rada ilə qısa əlaqə başlanır və "Xalqlar şurası"nın orqanı olaraq "Svobodnı soyuz" adlı iki həftəlik bir məcmuə nəşr edilir. Rüstəmbəyin rəhbərliyi ilə Azərbaycan muxtariyyətinə aid məqalələr nəşr etməklə komitə bu məcmuədə iştirak edir. Bu işlərə Rüstəmbəyin çox vaxtı getmir: çox olsa gündə bir saat. Yerdə qalan zaman həp mütaliə ilə məşğul olurdu. Müasir dövlətlərin quruluşunu, federasiya əsaslarını, milli məsələni, mədəniyyət tarixini... incədən-incəyə öyrənməyə çalışırdı. Lakin bəzən fəaliyyətinin lüzumundan şübhə edərək, tənhalıq dalğalarında boğulmağa başlayırdı. Dəruni böhran davam etdikcə Musyanın hüznlü çöhrəsini sisli üfüqlərdə görməyə başlayır. Musyanın cavabsız buraxılan məktublarına cavab yazmaq istəyir, yazır, xoşuna getmir, pozur; yenidən yazmağa başlayır, təkrar pozur. Axırda bütün yazdıqlarını yakıb, tərəddüddən aralana bilmirdi. Günlərlə davam edən şübhə əzabı bir gün iman günəşinin önündə yox olub gedir, Rüstəmbəy yenidən istiqamət bularaq işə girişirdi. Rüstəmbəyin tühaflıqlarına alışan Qulamrza bəzən ona deyirdi:
Rüstəmbəy gülümsünərək:
Qulamrza:
Belə bir qənaətə malik olan Rüstəmbəy, təbiidir ki, məsud bir adam sanıla bilməzdi. Ən şən dəqiqələri belə kədər hissi ilə cilalanırdı. 18 Sayad bacı qurultayın gedişi ilə çox maraqlanırdı. Qəzetlərin xəbəri və Qulamrzanın verdiyi məlumatdan qane olmamışdı. Rüstəmbəyə otaqlarında rast gələr-gəlməz bir çox suallar verməyə başladı. Rüstəmbəy xalqlar qurultayının başlıca məqsədini populyar bir surətdə anladaraq:
Sayad bacı ciddi səslə:
Sayad bacı məsələni dürüst anlaya bilmədi, düşündü və qızararaq:
Rüstəmbəy sakit bir səslə:
Sayad bacının marağı bir qədər təskin edilmişdi. Qulamrza yoldaşına fəxrlə baxıb:
Rüstəmbəy:
Sayad bacının sanki yarasına toxunuldu; koksünü ötürərək başını buladı. Qulamrza mətin bir səslə:
Rustəmbəy qeyzlə:
Birdən Qulamrza tərəddüdlə:
Rüstəmbəy hiddətdən titrəyən səslə:
Qulamrza yenə şübhə edər kimi:
Rüstəmbəy inandırıcı bir səslə:
Köhnə idarəni ehya etməyə çalışacaq. Torpağa susayan; kəndli, inqilab yolunda qan tökən işçi, milli muxtariyyət tələb edən xalqlar təkrar monarxiya zəncirini boğazına keçirərmi?.. Bundan başqa, quraltayda kazakların nümayəndəsini dinlədik; onlarda da muxtariyyət hərəkatı olduqca qüvvətli görünür,.. Sayad bacı Rüstəmbəyin sözlərindən xoşlanaraq danışmaq istədi, bir də nədənsə kədərlənib susdu: "Nə üçün məni öz vaxtında oxutmamışlar, indi mən də hər şeyi oxuyub bilərdim", - deyə fıkrindən keçirdi. 19 Rüstəmbəyin cəbhədən gətirdiyi pulların bir hissəsi bitməkdə idi, heç bir qazancı da yoxdu. Son ümidini İmrana tapşırdığına bağlamışdı "Yüz manat alım da, görək sonra necə olur", - deyə İmranın yanına getdi. Rüstəmbəy Şirini orada gördü. Şirin mağazanın arxa tərəfinə keçir, çıxır, İmranla pıçıldaşır. İkisinin də Rüstəmbəydən çəkinərək gizli bir iş yapdıqları duyulur. İçəridən çəkic səsi gəlir - qutu çalınır. Rüstəmbəy İmranın çox məşğul olmasını hiss edərək, məramını anlatmağa vaxt tapa bilmir. Nəhayət, mağaza xidmətçisi həyət darvazasının önünə bir fayton çağırdı, sonra təlisə tikilmiş üç qutu çıxarıb faytona yerləşdirdi. Şirin oturub getdi. Bir-iki gün sonra qutulardakının tüfənglə tapança olduğunu Rüstəmbəy təsadüfən xidmətçidən öyrəndi. Qafqazda vəziyyətin get-gedə gərginləşməsi silah alış-verişinə böyük meydan vermişdi. Yolların çətinliyinə baxmayaraq, qaçaqçılar axın-axın gəlib, Kiyevdən silah daşımada idi.
Rüstəmbəy Qulunun bu qədər sehrkar olduğuna heyrət edib dururdu. Bu adam özünü İmrana o qədər nüfuzlu tanıtmışdı ki, İmran onun hər bir əmrini haman yerinə yetirirdi. Halbuki əsil qüvvət Rüstəmbəydə idi; milli komitə sədri sifəti ilə idarələrdə sözü keçir, "Xalqlar şurası" vasitəsilə Ukrayna hökumətinə nüfuz edir, soldat və isçi şurasında təsiri az deyildi. Bunlara baxmayaraq, İmranın yanında Qulunun nüfuzu Rüstəmbəydən çoxdu. Xalq işlərinə özünü hazırlayan Rüstəmbəy bu məsələ ilə maraqlandı. Düşünüb daşındı. Axırda tühaf nəticələrə gəldi: inqilabın bəxş etdiyi demokratik üsuldan bir az soyumağa başladı. O öz-özünə belə mülahizələr yürüdürdü: "Xalqın əksəri İmran kimi savadsız və az savadlı, zahirə aldanan adamlardan ibarətdir. Bu adamlar çox gördüyü, çox eşitdiyi, dürüst bələd olduğu şəxsiyyətin nüfuzuna düşə bilməzlər. Nüfuz idraka sığmayan və zahirdən hərəkət edən bir amildir. Bu amil daim mahiyyətini dumanlar içində saxlamalıdır; çünki aydın şeylərin xalqa nüfuzu olmur. Quran, yaxud İncil aydın və hər kəsin anladığı bir dildə olsaydı, adi məktəb kitabı qədər hörmətsiz olardı. Müqəddəs deyilən kitablar məzmun yoxsulluqlarını geniş kütlənin bilmədiyi ərəb, slav, latın, qədim israil və sanskrit dillərində gizləyir..." Rüstəmbəycə Qulunun bu nüfuz və müvəffəqiyyəti onun klinikada gizlənərək az görünməsi, az danışması və ehtiyacsız yaşamasında idi. Bunun məsələsi Rüstəmbəyi arabir məşğul edib və bəzən belə qorxudurdu; çünki zemlyaçestvoya əngəl törədən bir adam milli komitəyə də törədə bilərdi. Bu gün susmuş Qulu sabah kükrəyə bilərdi. Odur ki, komitə üzvlərinin yanında onun nüfuzunu qırmağa çalışırdı. 20 Rüstəmbəy masanın üzərində bir məktub gördü. Götürdü Musyadandı. Açdı. Ətir qoxuyurdu. İçində qara bantla bağlanmış bir çəngə baş tükü qoyulmuşdu. Məktubun bir tərəfinə darçını ləkə düşmüşdü. Rüstəmbəy tühaf bir hissi-müqəddəmlə oxudu: "Əzizim!
Son dəfə yazıram. İzzəti-nəfsim artıq bir daha qırılmayacaq; çünki... hər şeyə vida deməyi çoxdan qəsd etdim. Yetər! Həyatın acı kasasından iyrənərək içməkdənsə onu sındırmaq yaxşıdır. Bu kasanı eşq şərbəti ilə doldurmaq istədim - olmadı. Taleyin çilvəsi bunu qədərləndirməmiş imiş... Nə etməli? Boynumu əyməli? Yox! Ya haqq, ya heç! Güzəşt - fitrətimə sığmayan bir hərəkətdir... Bunları sizə yazdığımın səbəbini anlamıram. Sizin üçün fərqi varmı? Siz səadət sahəsinin bir köçərisisiniz... Məktubumun sizə göndərilməsini ayrıca olaraq yazıram. Siz son sədamı eşidərkən mən həyatımı tərk etmiş olacağam. İndi çıxılmaz yollar rəhbəri - tapança məni gözləyir. Gedirəm. Məndə tühaf bir sevinc var. Yarımayanlar dənızinin qayıqçıları ruhumu əbədiyyətə təslim verərkən bir də sizi xatırlayacağam. Vida! Artıq məndən ayrılan soyuq dodaqlarımla səni son dəfə öpür və səadətlər diləyirəm. Son arzum məktubumu ürəyimdən daman qana tutaraq, susmaq və unudulmaqdır. Vida! Səni çocuqcasına sevən Musya". Rüstəmbəy məktubu bitirib, kənardakı qan ləkəsini süzdü. Titrək əli ilə Musyanın telini qaldırıb qoxladı. Sanki məktubdan gənc, canlı və eşq atəşi ilə alovlanan bir sənəm çıxaraq onun qarşısında cilvələndi. "Səni, səni, ey qafil, məsud etmək istərəm!" - demək istədi. Otaq həyat dalğası ilə doldu. Coşdu, daşdı, fərəhlər və nəşələr saçdı, Rüstəmbəyin soyuq vücudunu qaplayaraq sarsdı. Onu da həyəcanlandırdı, coşdurdu. Bir da şən dalğalar axın-axın çəkilib otağı qəmlər dumanında tərk etdi. Rüstəmbəy varlığının ən aşağı qatlarına enərək, qaranlıq bir tənhalığa daldı. Artıq ətrafındakılar onun gözlərindən itmiş, yalnız bir boşluq qalmışdı. Peşmançılıq oxları ona doğru yağmada idi. 21 Üç gün Rüstəmbəy otağından dışarı çıxmadı; ağır böhranlar keçirdi. Nə gecəni yatır, nə gündüzü rahatlıq tapa bilirdi - həp Musyanın faciəsini düşünürdü. Gənc bir həyatın sönməsinə səbəb olmaq onu əzablar içərisində boğur. Hər gün onunla görüşən Qulamrza üç gündan bəri Rüstəmbəyi görməyərək şübhəyə düşdü. "Xəstələndimi?" deyə onun gorüşünə getdi. Qulamrza Rüstəmbəyi yataqda buldu: rəngi qaçmış, düşgün bir halda idi. Qulamrza xəstəliyi Rüstəmbəyin tühaflığına yozaraq:
Ümumi işlərdən danışdılar. Sonra Qulamrza dedi:
Rüstəmbəy maraqsız bir halda:
Qulamrza:
Rüstəmbəy çox düşünməyərək:
Qulamrza bir şey söyləməyərək düşündü. Bir dəqiqə sonra Rüstəmbəydə maraq oyanan kimi oldu.
Qulamrza ayağa qalxaraq:
Rüstəmbəy təkidlə:
Yarım saat sonra alçaqboylu, pensneli və əsgəri libasda bir adam içəri girdi. Qulamrza:
Həkim paltosunu çıxarıb oturdu və gəlməsinin səbəbini anlatdı. Rüstəmbəy əsgəri təşkilata böyük ehtiyac olduğunu söyləyərək, müsəlman korpusuna dair malumatlar almağa çalışdı.
Doktor bu suala hazır olmayan bir adam kimi, gözlüyünü düzəldərək:
Doktor saf bir dillə:
Rüstəmbəy gülümsənərək:
Doktor Rüstəmbəyin qeydindən pərt olan kimi:
Rüstəmbəy bir sual da verdi:
Bu dəfə həkim düşünərək:
Rüstəmbəy istehzalı təbəssümlə:
22 Milli komitənin ilk növbəti iclasında Rüstəmbəy "Müsəlman korpusu" məsələsini müzakirəyə qoydu. Korpusa qarşı nə kimi xətti-hərəkət yürüdüləcəyini təyin etmək istəyirdi. Lakin əldə lazımi məlumat olmadığı üçün məsələ ətraflı olaraq, aydınlaşa bilmədi. Korpus haqqında məlumat toplanması qərara alındı. Bu məqsədlə Rüstəmbəy müsəlman hərbi şurasına gələnlərlə görüşdü, cəbhədən qayıdan bir çox zabitlərlə danışdı. Nəhayət, çarın sabiq İstanbul səfırlərindən birisinin korpusla əlaqədar olduğunu öyrəndi. Bu diplomat Sevastopolda yaşayır və arabir Kiyevə də gəlirmiş. Bir gün təsadüfən sabiq məktəb yoldaşlarından birinin evində bu dıplomata rast gəldi. Diplomat rus zadəganına mənsub bir ailənin köhnə dostu imiş. Rüstəmbəyin türk olduğunu duyar-duymaz onu nəzakətlə əhatə etdi:
Rüstəmbəy müsəlman korpusundan söz açdı:
Diplomat süni təbəssümlə monoklunu sağ gözünə qoyub dedi:
Rüstəmbəy korpusa dair bir sıra sual verdisə də, diplomatdan aydın bir cavab ala bilmədi; diplomat: "bəlkə də!", "ola bilər!", "ehtimal" kimi kəlmələrlə bildiklərini gizləməyə çalışdı. Korpus məsələsi Rüstəmbəy üçün bir müəmma olaraq qaldı. Komitə üzvləri də bu sahədə heç bir xəbər bilə bilmədilər. Axırda Ukrayna siyasilərindən birisi Rüstəmbəyi məsələyə vaqif etdi. "Müsəlman korpusu" fikrən əvvəl rus monarxistlərindən nəşət etmişmiş. Çar Rusiyasının ehyasını "sadiq" müsəlmanlardan gözləyirmişlər. Mametoviçin fikri hələlik Krıma keçib ordunu qüvvətləndirmək, sonra Qafqaz, Edil boyu və Türküstanla əlaqəyə girməkmiş. 23 Rüstəmbəy Xəlildən yeni bir məktub almışdı. Məktub Bakıdan bir aya gələ bilmişdi. Xəlil yazırdı: "Əzizim Rüstəm! Məktubunu aldım. Milli komitə təşkil etdiyinizi oxudum. Nə qədər haqlı olduğunu söyləmək hələlik əbəsdir, çünki buradan çoxdan çıxmısan - olanları bilmirsən. Gələrsən də, görərsən, sonra danışarıq. Bilirəm, indilik heç bir dəlil və sübut səni fikrindən daşındıra bilməz; lakin yenə buranın övzaını təsvir etməyi özümə borc bildim. "Müsavat"la bərabər milli üfüqdən "Rusiyada müsəlmanlıq" adlı yeni bir firqə doğdu. Bu firqə kin, küdurət və rəyasətpərvərlikdən əmələ gələn bir şeydir. "Müsavat"da rol oynaya bilməyəcəklərini əvvəlcədən kəsdirən bir sıra köhnə ziyalılar toplanıb "Rusiyada müsəlmanlığ"ı vücuda gətirdilər. Avamları aldatmaq üçün dini əldə oyuncaq edən bir firqənin də, "Müsavat" kimi xalq arasında heç bir nüfuzu yoxdur. Liderini tanıtsam, zənn edirəm, fırqənin əsil siması meydana çıxar. Qarayarov famili, yəqin ki, məlumundur. Vaxtilə "Russkoye slovo" qəzetində bunun "fəaliyyəti" yazılmışdır. "Çar istibdadından" qaçaraq İstanbulda "İttihad və tərəqqi" qanadının altına sığınmış, siyasi bir vəzifə ilə İrana göndərilmiş, sonra Ərzurumdakı rus səfirinin vasitəsilə təkrar Qafqaza dönmüş bu adam bu gün "Rusiyada müsəlmanlıq" firqəsinə rəhbərlik edir. Məsələ bəlli oldumu? Çar casusu bu gün başqa bir rolla meydana çıxır. "Rusiyada müsəlmanlığ"ın nüfuzlu üzvlərindən birisi də qoçu Şəmilbəydir. Bu adam yüzlərcə cinayət yapması ilə məşhurdur. Bu gün Şəmilbəy "vəhşi diviziya" zabitlərini başına toplayaraq, əsgəri qüvvə təşkili ilə məşğuldur. Bir ay əvvəl iki realni məktəbin tələbəsi qız üstə Şəmilbəyin oğlunu öldürmüşdü. Zabitlər qatilləri tutub günün günorta çağı küçədə güllələdilər... Artıq fırqənin siması bəlli olmadımı? Xülasə, buradakı bütün qovğalar cib və sədarət üstündədir. Bütün milli təşkilatlar bu iki amil yolunda çarpişırlar. Məslək böhranı hər yeri qaplamış. Burada baş verənləri görsən "milli" sözünə qarşı üsyan edərsən... Nə deyim, milli komitəndən məyus olacaqsan. Bundan şübhə etmirəm, ancaq bir az tez məyus olman daha əlverişlidir. Bu qədər! Səni öpürəm. Xəlil".
Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|