Ilm-fandagi halollik

13.2.Shubhali amallar: eksperimentni loyihalash, axborot yig`ish, ma`lumotlar tahlili, natijalar taqdimoti
Yuqoridagi paragrafda biz eksperimentatorning o’ziga qo’yiladigan talablarga rioya etmasligi natijasida kelib chiqadigan holatlar xususida gaplashdik. Endi esa, shubhali amallar haqida to’xtalib o’tamiz. Bunday holatlardan biri eksperimentni loyihalashtirishda uchraydi. Masalan, agar tadqiqotchi biror bir ko’rsatkichni idora qilsa bo’ladigan o’zgaruvchi deb tanlab olsa-yu, lekin ushbu ko’rsatkich mustaqil o’zgaruvchi ta`sirida muntazam o’zgarib tursa bunday tadqiqotlardan olingan natijalar shubhali amallar qatoriga kiradi. Ayniqsa, laboratoriya sharoitida o’tkazilmagan ko’pgina tadqiqotlarda aynan shu turdagi firibgarlik uchraydi.
Eksperimental tadqiqotlarni loyihalashtirishda o’zgaruvchi ko’rsatkichlarni o’zaro bir – biriga ta`siri inobatga olinmaydi. Natijada esa, eksperiment jarayonidagi o’zgaruvchilar o’z tipik xususiyatlarini yo’qotib olingan natijalar shubha ostida qoladi.
Eksperimental tadqiqot davomida axborotlarni yig`ish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan axborot yig`ishda yo’l qo’yilgan ayrim xatoliklar ham tadqiqot natijalarini shubha ostida qoldiradi.

13.3.Turli amallar: ba`zi bir narsalarni tushirib qoldirish, reorganizatsiya, yangicha formulirovka
Eksperimentatorningtadqiqotjarayonigata`siri.
Klassiktabiiyilmiyeksperimentnazariyjihatdanme`yoriypozitsiyalardako’riladi: agar eksperimentholatlaridatadqiqotchio’rniavtomatbilanalmashtirilsaeksperiment ideal holatgamoskelaredi. Afsuskiyokiyaxshiyamkiinsonpsixologiyasishundayfanlarqatorigakiradiki, bundayqilishningilojiyo’q.Bundankelibchiqadikipsixologshuniham inobatgaolishikerakkiharqandayeksperimentatorshujumladanuningo’ziham – inson, insongaxosbarchao’zigaxosliklarungaham begonaemas.Birinchinavbatdaxatoliklargayo’lqo’yishya`nieksperimentme`yorlaridanchiqish. Biz hozireksperimentatorningataylabxatolikkayo’lqo’yishinatijalarnisoxtalashtirishihaqidagaplashmoqchiemasmiz.Xatoliklarnito’g`irlashmumkin.Eksperimentatorxulqiningmuallaqholati – boshqa gap bueksperimentjarayonigata`siretadivaxatti- harakatlarningongsizpsixikboshqariluviningoqibatihisoblanadi.
Eksperimentshujumladanpsixologikeksperimentharqandayboshqatadqiqotchitomonidantakrorlanishimkoniyatigaegabo’lishikerak.Shuninguchununingharakatsxemasi (eksperimentme`yori) maksimaldarajadaobektivlashtirilishikerak, ya`ninatijalarnitakrorlashekperimentatorningqobiliyati, professional harakatlariga, tashqisharoityokiholatlargabog`liqbo’lmasligikerak. Faoliyatli yondashuv pozitsiyasidan eksperiment bu eksperimentatorning sinaluvchiga ta`sirli faoliyati bo’lib, sinaluvchi harakatlari, faoliyat sharoitlarini o’zgartirishi bilan o’rganiluvchi, psixikasidagi o’ziga xosliklarning namoyon qilinishi. Eksperiment muolajasi eksperimentatorning faollik darajasi uchun isbot bo’lib xizmat qiladi, u sinaluvchi ishini tashkil etadi, unga vazifa beradi, natijalarni baholaydi, eksperiment sharoitlarini belgilaydi, sinaluvchi harakatini va uning faoliyat natijalarini belgilab beradi. Ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan, eksperimentator rahbar, o’qituvchi, o’yin tashkilotchisi rollarini ijro etsa, sinaluvchi esa hodim, o’quvchi, o’yindagi ishtirokchi sifatida namoyon bo’ladi. Eksperiment sxemasini eksperimentator faoliyati sifatida ko’rib chiqadigan bo’lsak, u neobixeviorizm modeliga mos keladi: stimul – oraliq o’zgaruvchi – reaktsiya. Eksperimentator sinaluvchiga mashq beradi, sinaluvchi (oraliq o’zgaruvchi) ularni bajaradi. Agar tadqiqotchi o’z natijalarining ma`qullanishini (yoki inkor etilishini) istasa, u eksperiment jarayonida bilmagan xolda xatoliklarga yo’l qo’yishi yoki natijalarni o’zgartirishi mumkin, bunda u sinaluvchi “uning gipotezasi” bo’yicha ishlashi uchun faqatgina eksperimental guruh uchun imtiyozli sharoitlar yaratadi. Eksperimentatorning bunday harakatlari – aftofakt manbaidir. Amerikalik psixolog R.Rozental bu hodisani grek afsonasi qahramoniga bag`ishlab “Pigmalion effekti” deb nomladi (Haykaltarosh Pigmalion Galateya deb nomlanadigan qiz Haykalini yasadi. Haykal shunday mahorat bilan yasalgan va shu qadar go’zal ediki natijada Pigmalion o’z mehnati mahsuli Galateyani sevib qoladi. Va xudolardan unga jon ato etishlarini yolvorib so’raydi. Go’zallik va muhabbat ma`budasi Afrodita uning bu nolishlarini qabul qiladi va haykalga jon ato etadi).
Nazariyasining to’g`ri chiqishini hohlagan tadqiqotchi, u to’g`ri bo’lib chiqishi uchun irodasiz harakatlar qiladi. Bunday holatni nazorat qilish mumkin. Buning uchun tadqiqotga eksperimentator assitsentlarni jalb qilishi lozim, faqat ular tadqiqot gipotezasi, uning maqsadidan bexabar bo’lishlari kerak. To’liq nazorat – bu boshqa tadqiqotchilar eksperiment muallifining gipotezasiga tanqidiy munosabatda bo’lish, natijalarni qaytadan tekshirish. Biroqbuholatdaham artifaktlardanholibo’lmaymiz – nazoratqiluvchixuddieksperimentatorkabioddiyinson.N.Fridman 1960 yillargachaamerikapsixologiyasidahukmronlikqilgannuqtainazarniilmiyafsona deb aytgan, uningmazmuniquyidagichaedi: eksperimento’tkazishjarayonlaribirxileksperimentatorlaresabirxildamutlaqobefarqvamalakalibo’lishganeksperimentatorlaromonimemasvao’zaroyaqin ham emas: turlichakuzatiladi,qaydqiladivaeksperimentnatijalarinibaholashadi.
Engasosiymuammo – eksperimentatorlarningmotivatsiyasidagifarq.Ularningbariyangiliknio’rganishgaintilsa-da, ungaintilishyo’llari, vositalari, o’rganishmaqsadlariturlichabo’ladi. Bundantashqaritadqiqotchilarturlietnomadaniyjamiyatlargamansubbo’ladilar.Shubilanbirgabarchaeksperimentatorlar “ideal sinaluvchi” haqidaorzuqiladilar. “Ideal sinaluvchi” birqatorpsixologiksifatlargaegabo’lishikerak: itoatkoraqllibo’lishi, eksperimentatorbilanhamkorlikqilishgaintilishi, ishgaqobilaytli, do’stonayondashuvli, agressivbo’lmaganvayomonsifatlardanholibo’lishikerak. “Ideal sinaluvchi” modeliijtimoiy-psixologiknuqtainazardanbutunlay ideal bo’ysunuvchiyoki ideal o’quvchimodeligato’g`rikeladi.
Aqllieksperimentatorbuushalmasorzuekanliginiyaxshianglaydi.Biroq, sinaluvchiningxattiharakatlarieksperimentatorkutuvlaridanfarqqilsa, u sinaluvchigaqahr vag`azabko’rsatishimumkin.
Pigmalioneffektininganiqko’rinishiqanday?
Eksperimentatorkutuvlariunisinaluvchiningxatti-harakatlarigao’zibilmaganholdata`siro’tkazishgaolibkelishimumkin.Rozentalsinaluvchishaxsigata`siretishvatadqiqotningborishjarayonigata`siretishmuammolaribo’yichaengmashhurmutaxassis, shunianiqladiki, eksperimentnatijalarigaeksperimentatortomonidanengko’pta`sirquyidagilardaaksetarekan: Ta`limbilanbog`liqeksperimentlarda, qobilyatlarnidiagnostikaqilishda, psixofizikeksperimentlarda, reaktsiyaqilishvaqtinianiqlashda, loyihaviytestlarni (Rorshaxtesti) o’tkazishda, ishfaoliyatininglaboratortadqiqotlarida, ijtimoiyperseptsiyalarnitatqiqetishda.
Qandayqilibsinaluvchigaeksperimentatorningkutuvlariayonbo’ladi?
Ta`siretishmanbaitushunibbo’lmasustanovkalarbo’lganligiuchun, ulareksperimentatorharakatiningparametrlaridan, qaysikiongsizboshqariluvchi, namoyonbo’ladi. Bu birinchinavbatdamimikavapantomimika (boshnichayqash, tabassumvahakazolar). Ikkinchidanasosiyrolnisinaluvchigata`siretuvchiparalingvistiknutqusullari, xususan: yo’riqnomanio’qishdagiovozintonatsiyasi, emotsional ton, ekspressiyavahakazolar. Hayvonlarbilano’tkaziladiganeksperimentlardaeksperimentatorbilmayularbilanmuloqotqilishusilinio’zgartiribqo’yishimumkin. Ayniqsa eksperimentator eksperimentgacha katta ta`sir o’tkazishi mumkin: sinaluvchini tayyorlashda, ilk muloqot davrida, yo’riqnomani o’qishda, eksperiment jarayonida, eksperimentatorning sinaluvchi xatti-harakatlariga ko’rsatayotgan e`tibori, katta ta`sir ko’rsatishi mumkin. Eksperimentaltadqiqotnatijalarigako’raushbue`tiborsinaluvchifaoliyatiningpredmetgaqaratilganliginioshiradi.Shubilanbirgatadqiqotchisinaluvchidaeksperimentganisbatanbirlamchiutsanovkalarnihosilqiladivao’ziganisbatanmunosabatnishakllantiradi.Ma`lumki, aynan “birinchitaassuroteffekti” yaratilganobrazgamoskelmaydigan, barchakeyingima`lumotlarnitasodifiy deb qarashgaolibkeladi.Eksperimento’tkazuvchiningkutuvlari u tomonidaneksperimentnatijalariniyozibolishga ham ta`sirqiladi. Shu jumladanKennedivaUpxofftadqiqotchining u tomonidannatijalarniyozibolishdayo’lqo’yiladiganxatoliklarga, munosabatigata`sirinianiqladilar. Eksperiment “fenomenaltelepatiya”nio’rganishgabag`ishlanganedi. Birhilqiymatdagiodamlarguruhi (telepatiyagaishonadiganvaishonmaydigan) tanlabolinganedi. UlardansinaluvchiurinishlarinatijalariniboshqasinaluvchitomonidanYuborilayotgan “telepatikma`lumotlari” orqalinatijalarmazmuninianiqlashvaularniyozibborishso’raladi. Telepatiyaga ishonadiganlar, o’rtacha aniqlanganlar sonini 63 % ga ko’paytirildi, unga ishonmaganlar esa 67 % ga kamaytirildilar. Rozental natijalarni qayd etishga kutuvlarning ta`siri muammosi bo’yicha 21 ishni tahlil qilgan. Aniqlanishicha natijalarni qayd qilishning 60 % xatoliklarga eksperiment gipotezasini ma`qullanishiga intilish natijasida yo’l qo’yilgan ekan. Boshqa to’plamda (36 ta ish) xuddi shunday bu fakt o’z isbotini topgan. Kutuvlarning ta`siri nafaqat odamlar harakat natijalarini qayd qilishda namoyon bo’ladi, balki hayvonlardagi eksperimentlarda ham aks etadi. Rozental keyingi tadqiqotni olib bordi. U bir necha eksperimentatordan kalamushlarning tadqiqot davomidagi harakatlarini qayd etib borishlarini so’radi. Birinchi guruh eksperimentatorlariga alohida ishlar o’tkazilgan “juda aqlli kalamushlar” bilan ishlashlari aytildi. Ikkinchi guruhga esa ularning kalamushlari “juda ahmoq” ekanligi aytildi. Aslida esa hamma kalamushlar bir xil populyatsiyaga xos bo’lib, qobilyatlari bo’yicha ham farq qilmas edi. Natijada kalamushlar harakatlariga qo’yilgan baholar eksperimentatorlarga berilgan utsanovkalarga mos holda qo’yilganligi ma`lum bo’ldi. A.Berger eksperimentatorning sinaluvchi faoliyati natijalarini baholashdagi xatoliklarning quyidagi turlarini ajratadi: Juda Yuqori natijalarni pasaytirish. Buning sababi, tadqiqotchining ongli ravishda sinaluvchi natijalarini o’zining ma`lumotlari bilan “bog`lashga” intilishi bilan izohlash mumkin. Past natijalar oshirib ko’rsatilishi ham mumkin. Nima bo’lganda ham natijalar differensiallashtiriladi va siqiladi, eng chetki natijalar o’rtachaga yaqinlashtiriladi.
Engchetkinatijalardanqochish (eng pastvaengYuqori). XuddiYuqoridagieffektbilanbirxilya`ninatijalarnio’rtachagayaqinlashtirish. Sinaluvchi xususiyatlaridan biri yoki seriyalar ichidagi mashqlardan birining qiymatini oshirish. Ushbu qoida orqali shaxs va mashqni baholash amalga oshiriladi.
O’xshash hodisa, lekin effekti qisqa muddatli bo’lib, alohida e`tibor, eksperiment uchun sinaluvchining shaxsiy tuzlishidagi ahamiyatlisini ajratib olinganligidan so’nggi mashq mazmuniga qaratiladi.O’xshash hol, lekin baho shaxs u yoki bu xususiyatlarining aloqasi yoki qarama-qarshiligi haqidagi kontseptsiyaga asoslanadi.
Sinaluvchi bilan emotsional bog`langan hodisalar ta`siri orqali kelib chiquvchi xatolar. Pigmalioneffektialbattamavjud, lekin u qaydarajadaahamiyatgaega?Balki, birqatorholatlardanatijalarnio’zgartirishdaungayo’lqo’yishmumkinmikan? Bu boradaturlixilfikrlarmavjudvaularichidanquyidagi 3 nuqtainazarniajratishmumkin:

Birinchinuqtainazar. Rozentalta`kidlashicha, universalta`sirgaegabo`lganfaktlartasodifiygaqaraganda 7 martako`p. Harqalayushbumuammogabag`ishlanganbarchaishlarning 1/3 qismidaeksperimentatorningeksperimentnatijalarigata`siri 0.95 qiymatidarajasidaekanligianiqlangan.





Ikkinchinuqtainazar. Т.BarbervaSilverfikribo`yicha, buta`sirahamiyatliemasvabarchaeksperimentatorningeksperimentnatijalarigata`sirinianiqlashgaqaratilgan, tadqiqotnirejalashtirishdagihatoliklarbilanstatistikchoralarningyomontanlanishivaeksperimentniyaxshio`tkazilmaganligidankelibchiqqan. Ularshundayxulosagakelishadiki, faqat 29 % tadqiqotlardagina “Pigmalioneffekti” tasdiqlangan – эeksperimentatorningongliharakatlariningsinaluvchiharakatlarigavauningbaholanishigata`siribelgilangan.






Uchinchinuqtainazar. Barbernuqtainazari: bizta`sirbo`lishimumkinliginita`kidlaymiz, lekinaniqeksperimentdaqandaybo`lishiniaytibberaolmaymiz. Biroqtadqiqotchilaryanadaaniqbog`liqliklarnianiqlashgaharakatqilmoqdalar.


Eksperimental psixologiyaning amalga oshmas ideal eksperimentatorning hech qanday ta`siri yo’q yoki uning ta`sriri hech qanday ahamiyatga ega emas. Gipotezahaqiqatdanyiroq.Eksperimentatorningshaxsihardoimvadoimiyravishdaeksperimentnatijalarigata`sirqiladi. Bundayholatdata`sirnatijasinio’lchashningsistematikxatoligi – konstanta deb hisoblashmumkin.Uningta`siri, eksperimentturi, eksperimentatorningshaxsivasinaluvchishaxsigabog`liqholdaturlichanamoyonbo’ladi. Hisobga olish har bir eksperimentdagi juda ko’p sondagi relevat psixologik o’zgaruvchilarning nazorati va ajratishning murakkab vazifasiga aylanib boradi. Muammo u yoki bu darajada yoritilgan ko’plab tadqiqotlar mavjud. Asosiy faktlarni keltirib o’tamiz:
Natijalarga shaxs tipi va eksperimentator holati ta`sir etadi: bioijtimoiy sifatlar (yosh, jinsi, irqi diniy madaniyati, etnik mansubligi va hakazo); psixoijtimoiy sifatlar (notinchlik darajasi, ijtimoiy ma`qullanish ehtiyoji, agressivlik,intellekt, ijtimoiy mavqe) eksperimentning borishi va natijalariga tadqiqotchining jinsi katta ta`sir etishi belgilangan. Jumladan, yosh bolalar har doim eksperimentator ayollar bilan yaxshi va hayrihohlikda ishlaydilar, katta yoshdagi sinaluvchilar esa erkak eksperimentatorlar bilanchiqishadilar. Bundan tashqari eksperiment davomida erkak eksperimentatorlarning ishtiroki sinaluvchilarning faol harakat qilishlariga o’z holatini tushunishga va yangi axborotni izlashga qaratilgan harakatlarni amalga oshirishga undaydi, ayol eksperimentatorlar esa “ko’ngilni yozish, ochiqlikka intilish” Hissini uyg`otadi shuning uchun sinaluvchilarning xatti-harakati emotsionalroq bo’ladi. Ta`sir etish me`yorini aniq belgilash qiyin. Ko’pincha boshqa o’zgaruvchilar: yosh, mavqe, do’stona munosabat va hakazolar ta`sirini inobatga olmaslik qiyin. Shunday qilib eksperimentator jinsi ayollar va erkaklarga, boy va kambag`allarga turlicha ta`sir etadi, ta`sir o’zaro munosabat mavqeiga, yoqtirish va boshqalarga bog`liq bo’ladi. U sinaluvchilar tomonidan bir xil turdagi vazifani bajarishda ahamiyatli bo’lishi va boshqa eksperimentlarda umuman ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Eksperimentatorning eksperimentlardagi ta`sirining namoyon bo’lish qonuniyati ishonchli aniqlangan. Barcha tadqiqotlarni ijtimoiy – biologik shkalasi bo’yicha ajratish mumkin: ijtimoiy-psixologik eksperimentlardagi tartib (shkalaning tepasi) psixofiziologikkacha (shkalaning pasti). Psixologik haqiqiylikning tuzilmaviy darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, shunchalik o’rganilayotgan muammo ta`siri ahamiyatli bo’ladi.


Mavzu yuzasidan nazorat savollari

1. 
   Tadqiqot natijalarini tahlil qilishga qanday talablar qo’yiladi?
   
2. 
   Tajriba natijalarini noto’g’ri talqin etish qanday oqibatlarga olib keladi?
   

3.Noto’g’ri xatti- harakatlarni qanday aniqlash mumkin?